حجت الاسلام حسین درودی پژوهشگر و فعال فرهنگی تربیتی در مطلبی با عنوان «نقد متین نهج‌البلاغه بر سریال تلویزیونی معاویه» نوشت:

سریال معاویه، مجموعه ای تاریخی است که از ۲۲ بخش تلویزیونی تشکیل گردیده و محصول عربستان سعودی است که در ماه رمضان سال ۲۰۲۵ پخش شد.

این مجموعه به زندگی معاویة بن ابی‌سفیان، بنیان‌گذار خلافت اموی در دمشق می‌پردازد. فیلم‌برداری این مجموعه در ژوئیهٔ ۲۰۲۲ آغاز شد و با بودجهٔ قابل‌توجه حدود ۱۰۰ میلیون دلار، به بزرگ‌ترین تولید در تاریخ درام تلویزیونی عرب تبدیل شد.

فیلم‌نامه توسط محمد الیاسری، خالد صلاح و بشار عباس نوشته شده است، کارگردانی هنری آن بر عهدهٔ احمد مدحت بوده و توسط اِم‌بی‌سی تولید شده است. این مجموعه به لحاظ استناد تاریخی و نمایش چهره‌های مذهبی، با انتقاداتی همراه بوده و هست.

امروزه این سوال مطرح است چرا عده‌ای از سعودی‌ها تلاش میدانی می‌کنند با ساخت فیلم و سریال، بنی‌امیه و معاویه را تَطهیر کنند. آیا این تطهیرسازی ارتباطی با سفیانی و ترویج عقاید او می تواند داشته باشد؟ در هر حال این حقیقت قابل تغییر نبوده و معاویه با ساخت سریال قابل تَطهیر و تعالی نیست، چرا که کثیری از علمای اهل سنت نیز در کتب خود متحدا به مذمت افرادی مانند معاویه، یزید و بنی‌امیه پرداخته‌اند که چنین مذمت هایی را به آب زمزم هم نتوان شستشو کرد.

سراینده کتاب مظلوم نهج البلاغه در خطبه ۵۷ خود گویا این روزها را پیش بینی می کرده و نیز برای اهالی تبیین و تفهیم پیام و برنامه ایی داشته اند؛ چراکه این نوع رصدهای راسخ و راستین در کتاب امیرالمؤمنین(ع) برای کاوشگران واقعیت و همچنین حقیقت یابان مستقل اهمیت و اصالت رجوع و ارجاع را دارد و ارجاع سازی برای چنین کتابی که برادر قرآن لقب گرفته از جایگاه راهبردی آن برای جامعه بشری سخن ها و راهکارهایی دارد. از همین رو نیازسنجی علمی و عرفانی می طلبد که هر تبیین گر انقلابی به آن رجوعی با اولویت داشته باشد بدین سبب ما از منظر تربیتی به برخی از مضامین تکاملی آن می پردازیم.

من کلام له (ع) فی صفة رجل مذموم ثم فی فضله هو (ع):

أَمَّا إِنَّهُ سَیَظْهَرُ عَلَیْکُمْ بَعْدِی رَجُلٌ رَحْبُ الْبُلْعُومِ، مُنْدَحِقُ الْبَطْنِ یَأْکُلُ مَا یَجِدُ وَ یَطْلُبُ مَا لَا یَجِدُ، فَاقْتُلُوهُ وَ لَنْ تَقْتُلُوهُ. أَلَا وَ إِنَّهُ سَیَأْمُرُکُمْ بِسَبِّی وَ الْبَرَاءَةِ مِنِّی، فَأَمَّا السَّبُّ فَسُبُّونِی فَإِنَّهُ لِی زَکَاةٌ وَ لَکُمْ نَجَاةٌ؛ وَ أَمَّا الْبَرَاءَةُ، فَلَا تَتَبَرَّءُوا مِنِّی، فَإِنِّی وُلِدْتُ عَلَی الْفِطْرَةِ وَ سَبَقْتُ إِلَی الْإِیمَانِ وَ الْهِجْرَةِ.

تبیینی از حضرت امام علی (ع) در خطاب به اصحاب خود:

بدانید که پس از من مردی پرخوار و شکم پرست بر شما چیره خواهد شد، که هر چه به چنگش افتد بخورد و هر چه نیابد طلب کند. بکشیدش. ولی هرگز نتوانید. از شما می خواهد که مرا دشنام دهید و ناسزا گویید و از من بیزاری جویید؛ اما دشنام و ناسزا بگویید؛ زیرا برای من مایه پاکی است و نیز سبب رهایی شما از مرگ. اما بیزاری، از من بیزاری مجویید که من بر فطرت اسلام زاده شده ام و به ایمان و هجرت بر دیگران سبقت گرفته ام.

فهرستی از موضوعات این تبیین‌گری:

۱- نوع پیشگویی امیرالمؤمنین(ع):

الف- باطن شناسی حاکمان ب- رفتار شناختی مردم

پیشگویی اوصاف شخصی حاکمی که در آینده بر جامعه اسلامی مسلط خواهد شد یکی از امتیازات منحصر به فرد امیر المؤمنین(ع) است که بدون ذکر نام حاکم سخن گفتن خود از یک عقبه ماورایی خبر می دهد که امام (ع) خود موظف می داند از سلطان شدن معاویه در آینده و همچنین به تاراج رفتن زحمات پیامبر رحمت و اصحاب صاحب احسان ایشان توسط سیاست های مشرکانه پرده برداری کنند.

بی شک فراز های خطبه ۵۷ نهج البلاغه حداکثر تطبیق را بر رفتارهای حاکمی به مانند معاویه دارد که آثار درد آلود و بهت آور آن قابل کتمان نیست زیرا آثار شکنجه کننده آن در جامعه مسلمانان مقابل یهود صهینونسیم و مشرکان و منافقان جهان لبیرالیسمی همچنان مشهود و ملموس است و تکانه های دلخراش آن بر کسی پوشیده نمانده است؛ حتی دانشجویان دانشگاههای امریکا و اروپا که با بیداری فطرت خویش به این مهم اذعان و اقدام کرده‌اند.

در این پیشگویی محتویات باطن معاویه به گونه ایی آشکار گردیده که می توان با این ارشاد زبردستانه اوصاف حاکمان جامعه اسلامی و انسانی را قبل از پذیرش مسئولیت معیار گذاری کرده و مطالبات مردمی را با آن میزان بر مدعیان حاکمیت اتمام حجت نمود تا جامعه مسلمانان به ذلت انفعال در برابر حاکمیت سیاست های معاویه پسند دچار نگردنند و علاج واقعه را قبل از وقوع اقدام کنند و طمع استکبار و استعمار را از خود و جامعه دور برانند.

۲- پیشگویی و هدایت آینده جامعه اسلامی

تفاوت امام معصوم با دیگر حاکمان در چیست؟ در اینکه که بر ایشان لازم است جامعه انسانی را قبل از خطر غیر قابل جبران شهود کرده و با هشداربخشی و بیدار باش خیرخواهان امت اسلامی را از زندگانی ابدی و نیز از حسابرسی نشاط بخش روز قیامت برخودار کنند؛ بدین منظور امیرالمومنین(ع) این پیش گویی را از وظائف امامت دانسته و به آن اقدام کرده اند نه برای غرائز سیاسی و حسادت های نفسانی که در دامان برخی سیاست بازان پرورش پیدا کرده و می کند.

نکته فنی و فهمی دراین نوع پیشگویی امام علی(ع) بسیار متفاوت است با تخمین و پیشگویی سیاستمداران که مصالح فرد را بر منافع اجتماع مقدم داشته و نیز مصلحت دنیا را بر منافع آخرت ترجیح می دهند.

۳- لعن وحیانی رسول اعظم(ص)

سوالی که از جنس کلام اسلامی در این خطبه به چشم می خورد و آن بحث پیامبر شناختی است که لعن های رسول الله(ص) از منشأ وحی پشتیبانی می گردد یا اینکه از روی دفاع منافع محسوب می شود. آیه شریفه۳نجم: "وَمَا یَنْطِقُ عَنِ الْهَوَی" و از روی هوا و هوس سخن نمی‌گوید.

آیا امیرالمؤمنین(ع) در تبیین و توصیف حاکم اسلامی از پیامبر اعظم(ص) پیشی گرفته یا اینکه در ادامه تبیین حضرت ختمی مرتبت معاویه شناسی کرده است و جامعه اسلامی را از خطری بنیاد افکن بر حظر داشته است زیرا که در تاریخ آمده است که ماجرای تخلف معاویه از دستور پیامبراعظم (ص) و به دنبال آن، نفرین حضرتشان است: «پیامبر(ص) به معاویه پیام داد[تا مطلبی را برایش بنویسد]. گفتند: او مشغول غذا خوردن است. لحظاتی گذشت و پیامبر دوباره پیام خود را تکرار کرد. باز هم گفتند: او مشغول صرف غذا است! پیامبر(ص) دقایقی صبر کرد و برای بار سوم برایش پیام فرستاد و برای بار سوم نیز گزارش دادند که او هنوز دارد غذا می‌خورد! این‌جا بود که پیامبر(ص) فرمودند: «لا أشبع الله‌ بطنه‌؛ خدا هیچ‌گاه شکمش را سیر نکند». با جرأت می‌توان ادعا کرد که این گزارش در میان تمام فرقه‌های اسلامی از شهرت برخوردار است.

این روایت، در بسیاری از منابع روایی مانند[قشیری نیشابوری، مسلم بن حجاج، المسند الصحیح المختصر بنقل العدل عن العدل إلی رسول الله(ص)(صحیح مسلم)، محقق،‌ عبدالباقی، محمد فؤاد، ج ۴، ص ۲۰۱۰، بیروت،دارالاحیاء التراث العربی، بی‌تا؛ طیالسی بصری، سلیمان بن داود، مسند أبی‌داود طیالسی، محقق، ترکی، محمد بن عبد المحسن، ج ۴، ص ۴۶۴، مصر، دار هجر، ۱۴۱۹ق.] و تاریخی[طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک(تاریخ طبری)، تحقیق، ابراهیم، محمد أبوالفضل، ج ۱۰، ص ۵۸، بیروت، دارالتراث، چاپ دوم، ۱۳۸۷ق؛ بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، دلائل النبوه و معرفه أحوال صاحب الشریعه، تحقیق، قلعجی، عبدالمعطی، ج ۶، ص ۲۴۳، بیروت،دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۰۵ق.]

اهل‌سنت و نیز با اندک تفاوت‌هایی در منابع شیعی[نصر بن مزاحم، وقعه صفین، محقق، هارون، عبدالسلام محمد، ص ۲۲۰، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق؛ ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج ۱، ص ۱۶۲، قم، علامه، چاپ اول، ۱۳۷۹ق؛ مغربی، قاضی نعمان‌، شرح الاخبار فی فضائل الأئمه الأطهار(ع‌)، ج ۲، ص ۱۶۶، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، ۱۴۰۹ق؛ حلی، حسن بن یوسف، نهج الحقّ و کشف الصدق، ص ۳۰۸، بیروت، دارالکتاب، چاپ اول، ۱۹۸۲م.]

۴- دستور به قتل انجام نشدنی

امیرالمومنین (ع) با توجه به حکم قرآنی قتل مشرک امر به قتل معاویه می کنند زیرا ایشان وحی را قبول نداشت همچنانکه که پسر ناخلفش بعد از ایشان بصورت علنی اصل و اساس وحی را دروغ اعلام کرد و لکن چرا امام علی (ع) این امر نشدنی را تبلیغ کردند و مقصود حضرت از پیشگویی عدم اجرای حکم الهی چه می تواند باشد؟

این بدان علت است که امت اسلامی از نفاق و دو چهرگی معاویه با خبر باشند زیرا او به گونه ای حیله گرانه و با آرایش ظاهری عمل خواهد کرد که مردم دین حقیقی را از ایشان می یابند و اگر اهل ایمان و اراده از فریبکاری او مطلع شوند آنها را با تهدید و تطمیع و تکفیر؛ اجبار به پذیرش سیاست های مشرکانه خود خواهد کرد که این مهم هم اکنون در اوراق تاریخ اسلامی مشهود و ملموس است.

۵- شرایط تقیه دراسلام

در این پیشگویی حضرت جهت حفظ جان شیعیان می فرماید: از شما می خواهند که "مرا دشنام دهید و ناسزا گویید و از من بیزاری جویید. اما دشنام و ناسزا بگویید. زیرا برای من مایه پاکی است و نیز سبب رهایی شما از مرگ. اما بیزاری، از من بیزاری مجویید که من بر فطرت اسلام زاده شده ام و به ایمان و هجرت بر دیگران سبقت گرفته ام." در این فرمایش حضرت هم گستردگی و پاسخگو بودن دین اسلام برای بشر مشخص گردیده و همچنین محافظت از طهارت قلب جهت حضور در قیامت و شرایط کاربردی و راهبردی تقیه برای مسلمانان در برابر ظلم ظالمان و فاسقان.

این پیش بینی و پیشگویی حضرت امیر الموحدین(ع) می‌رساند طهارت حضرت با سیاست ناسزاگویی معاویه نه اینکه آلوده نمی گردد بلکه پاسخ معکوس دارد زیرا ظلمت قادر نیست نور فطرت را تاریک کند و همچنین در سبقت بر اسلام و ایمان امیرالمومنین علی (ع) چیزی مبهم و مخفی نیست و از همه مهمتر حضرتش مهیا کننده بستر هجرت هستند از برای جا ماندگان چنانکه در مدینه به دستور رسول الله (ص) توقف کردند تا اولا طلب افراد را پرداخت کنند و ثانیا زنان را همراه خود نموده و امنیت آنان را برای هجرت فراهم سازند.

۶- تفکیک حسن فاعلی از حسن فعلی

در این بخش خطبه ۵۷ نهج امام (ع) ظاهر را از باطن تفکیک گردیده و همچنین میان حسن فاعلی و فعلی تمییز قائل شده اند که در این مورد نظرات متفاوت و فراوان است چراکه در تقیه مسلمان ممکن است میان حسن فعلی و فاعلی ایشان برخی بر اتحاد اتفاق دارند و توجیح دیگری برای فرمایش امام دارند و لکن در قبول تفکیک ظاهرا فاصله است و این ممنوعیتی را ایجاد نمی کند بلکه اهمیت اراده و آزادی در اسلام را بشارت می دهد که انسان در حال خطر جانی با تفکیک ظاهر از باطن می تواند سرمایه جان خویش را حفظ کند.

اما نکته ظریف و مهم این است که ولایت حقیقی باید در قلب انسان پایدار باشد و لو اینکه در مواردی از اتحاد ظاهر و باطن محروم باشد ولی با آسیب دیدن فطرت و باطن آدمی دیگر این تفکیک جواز ندارد و انسان مسلمان لازم است در مقابل دشمن ایستادگی کند و شهادت در راه حق را انتخاب بنماید.

۷- نقش سابقه زیستی در شکل گیری شخصیت ها

اینکه پیشگویی امیر المومنین(ع) از سابقه خوانی معاویه خبر می دهد که او با اثر پذیری فضای مشرکانه بنی امیه که از قریش هم بود و نیز نفاق بعد اسلام که ثبت بر تارک تاریخ است شخصیت اش شکل گرفته و همچنین بخشی از این شکل پذیری از جو مشرک پسند و حاکم بر فضای روم که در شام رواج داشت خبر می دهدکه علت عملکرد بغض آلود و شرورانه ایشان نسبت به حضرت امیرالمومنین (ص) را از این سابقه خوانی می توان کشف کرد و نیز سبب بنیان برده سازی مردم در حاکمیت معاویه را تبیین کرد.

حضرت در نهج می فرمایند: «من بیم آن دارم که نابخردان و نابکاران زمام امور این ملت را به دست آرند و مال خدا را دست به دست گردانند و بندگان او را بردگان خود گیرند و با صالحان به دشمنی برخیزند و فاسقان را حزب خود قرار دهند» (نهج البلاغه: نامه۶۲)

۸- تعریف اولین در ایمان و هجرت

۹- در این خطبه تبیین گرحضرت از لعن و بیزاری برای فطرت توحیدی و نیز سبقت در لبیک به فرمان رسول اعظم نهی کرده اند و لکن معاویه با علم و آگاهی کامل بخش نامه کرد که برمنابر و جایگاه نماز جمعه بر فطرت توحیدی و اطاعت تام از رسول الله (ص) بیزاری و لعن انجام گیرد و در صورت مقاومت به اجبار سر نیزه این دستور مشرکانه عملی شود که تا ۶۰ سال این سیاهی بر پیشانی بنی امیه باقی ماند که بعد عمر این عبد العزیز با هدایتگری معلم دانایش سب امیرالمومنین علی (ع) را با مقدمات درخور عصر خلافت خویش و نیز برنامه ریزی مورد نیاز ممنوع کرد.

۱۰- تعریف جامعه جاهلی

تعریف جامعه جاهلی در این خطبه عبارت است از اینکه بدون تحقیق و تفحص به مجسمه ایمان در منابر و محیط های عبادی و سیاسی و اجتماعی ناسزا گویی کردن و با بی تفاوتی نسبت به آن و نیز با بی توجه به آثار تعذیبی و تخریبی ناسزاگویی همچنان به عمل جاهلانه خود ادامه دادن و روز به روز از کانون اسلام و اصلاح دورترشدن تا جایی که از دین اسلام فقط یک پوسته ظاهری به جا می ماند و مردم به ظاهر مسلمان مورد طمع مشرکین و کفار واقع می شوند و از عزت اسلام نصیب و بهره ای عاید آنان نمی گردد بلکه بالعکس ذلیل و خفیف هم می شوند که آثار آن تا اکنون موجود است آنچنانکه مسلمانان زنده زنده در آتش سلاح های استکباری توسط رژیم صهیونیستی استخوانهای آنان پودر می شود و دو میلیارد مسلمانان نظارگر و تماشاچی هستند.

۱۱- خشونت سازی از حاکمیت اسلامی

آیا اعلام مهدورالدم بودن معاویه از سوی امیرالمومنین علی (ع) یک خشونت زایی است یا یک خشونت زدایی است؟ اگر حاکم اسلامی از غذا و طعامی که دراختیار در ایشان قرار می دهند سیر نشود و دستور بدهد سفره طعام را از من دور کنید و لذت طعام را بر لذت اطاعت از خاتم رسولان مقدم بدارد تا جاییکه از خوردن خسته شود ولی سیرنگردد این حرکت از نظر علم النفس و رفتار شناسی اسلامی یک خشم پنهان و کهنه است که حضرت امام علی (ع) آنرا برای دین اسلام سراسر رحمت و رأفت یک آفت و آسیب یافته که اگر به سایر حاکمان و مدیران زیر دست آنها سرایت کند دیگر در بلاد اسلامی قرآن به عنوان کتاب وحی و زندگی نه اینکه تلقی نمی گردد بلکه ابزاری برای جلب قدرت و ثروت خواهد شد که بر سر نیزه کردن آن توسط معاویه هم بلا اشکال خواهد بود؛ در نتیجه دستور به حذف چنین حاکمانی در حقیقت حمایت از بازگشایی طریق رأفت و رحمت و اجرای حب خداوندی که سنگ بنای اجرای احکام اسلامی می باشد خواهد بود نه اینکه دستور به خشونت باشد.

۱۲- استقبال از ظالمان در میان مسلمانان

سوالی که امروز هم تازگی دارد و میان مردم کشورهای اسلامی به ویژه کشور خودمان دهان به دهان می گردد عبارت است از اینکه آیا امیرالمومنین (ع) علت حاکم شدن معاویه بر جامعه اسلامی را از ناکارآمدی خود و دین اسلام می‌داند یا خیر؟ پاسخ به این سوال را از بخش پایانی خطبه می توان به روشنی استنباط کرد زیرا معاویه با سیاست های نفرت انگیزو همچنین نخبه ستیزی و نیز نخبه کشی نسبت به امیرالمومنین (ع) و کشت حقد و کینه حضرت را در دل کودکان اقدام می کرد تا به محبوبیت خود و تن مردم به حاکمیت اموی را فراهم کند و نیز با ابراز سازی لعن و برائت از برترین صحابه پیامبر زمینه حکومت اموی را پایه ریزی کنند.

۱۳- رضایت به حاکمیت الله

از زیبایی های بی نظیر در این خطبه عدم انتقاد و اعتراض به مدیریت خداوند هستی قابل مشاهده است زیرا حضرت در مدیریت خداوند متعال می فرماید:

انَّ اللَّهَ سُبْحانَهُ یجْری الْامُورَ عَلی ما یقْتَضیهِ لا عَلی ما تَرتَضیهِ.[ غررالحکم، ح ۳۴۳۲]

خداوند سبحان امور را بر اساس حکمت خاص خود جاری می‌‌سازد نه بر اساس خواسته دل تو. او که انسان را خلق نموده و وی را به عنوان اشرف کائنات برگزیده و همه عالم را برای حرکت و سکون او آفریده است، بی تردید جزء به صلاح او حکمی ننموده، چیزی را مقدر نکرده و حتمی نمی نماید.

حضرت در اینکه چرا باید بعد آن همه زحمات طاقت فرسای رسول اعظم و پیامبر رحمت(ص) و سرمایه گذاری حضرتش چرا جهان باید چنین آرایش شده باشد که مردم بعدا به استقبال معاویه و معاویه صفتان بروند هیچ اعتراضی ندارند که این خود از یک اعتقاد سلیم و عظمت و علو دین اسلام خبر رسانی می کند در همین راستا رسول اکرم (ص) در این باره فرموده اند:

فی کلِّ قَضاءِ اللَّهِ خِیرَةٌ لِلْمُؤْمِنِ. .[التمحیص : ۵۸/۱۱۸]

در هر چیزی که از ناحیه خداوند حتمیت یابد، خیری برای مؤمن نهفته شده است.