روزنامه سازندگی/متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

بررسی مناسبات ایران و عربستان به بهانه سفر “خالد بن‌سلمان” به تهران
 
دو قدرت اصلی خلیج‌فارس پس از سال‌ها اختلاف، یک بار دیگر برای ترمیم روابط تیره‌وتاری که دهه‌ها بر آسمان سیاسی دو کشور سایه انداخته‌ است، تلاش خود را از سر گرفته‌اند. خالد بن‌سلمان آل‌سعود، وزیر دفاع عربستان ظهر پنج‌شنبه وارد ایران شد تا دو کشور درباره گسترس روابط گفت‌وگو کنند، آن هم در شرایطی که منطقه روزهای پرتنشی را در غزه و یمن پشت سر می‌گذارد و مذاکرات ایران و آمریکا بر سر مسائل هسته‌ای از شنبه هفته گذشته در عمان آغاز شده است. سازندگی به مناسبت باز شدن دریچه این روابط به تاریخچه ارتباط ایران و عربستان پرداخته است.

قاجار تا پایان پهلوی
بنیانگذاری پادشاهی عربی سعودی توسط ملک عبدالعزیز در عربستان همزمان بود با کودتای سوم اسفند، انقراض سلسله قاجار و به سلطنت رسیدن رضا‌شاه پهلوی در ایران. پیش از آن و در دوره قاجار، روابط دو کشور بیشتر در رسیدگی به وضع حجاج ایرانی محدود بود و اطلاعات دیگری در این ‌باره در دست نیست. بنابراین همکاری میان دو کشور از سال ۱۳۰۳ آغاز شد، اگرچه خیلی زود درگیری با وهابی‌‌ها در عربستان به ‌ویژه پس از تخریب اماکن مقدس شیعیان در قبرستان بقیع شکل گرفت. رضا‌شاه پهلوی در آن زمان هنوز نخست‌وزیر بود اما با حضور در مجلس نسبت به اقدامات آل‌سعود ابراز نگرانی کرد و پیگیر تشکیل کمیسیونی برای بررسی وضعیت در این‌ باره شد. احمد بهبهانی، نماینده تهران هم از دولت خواست با همکاری ترکیه، مصر و افغانستان در عربستان وارد عمل شوند و در نهایت عین‌الملک، پدر امیرعباس هویدا برای سفر به عربستان و تهیه گزارشی مامور شد اما در آن سو ملک عبدالعزیز این انتقادات را به‌ نوعی وارد ندانست و اعلام کرد که اسباب حیرت است، چرا در برابر قساوت‌های فرانسوی‌ها مقابل مسلمانان سکوت کرده‌اند اما برای تخریب چند قبر که قبل از ورود او به دست این بدوی‌های جاهل مهدوم شده، او را لعن و تکفیر کردند و عالم را بر سرش شوراندند و بدنام خواندند. با آغاز سلطنت پهلوی، دولت سعودی پیام تبریک فرستاد و در سال ۱۳۰۸ با «عهدنامه مودت» صحبت از دوستی میان دو کشور، به‌ویژه در حوزه سفر حجاج ایرانی، مطرح شد. یک سال بعد سفارت ایران در عربستان تاسیس شد و برادر ملک عبدالعزیز هم به ایران سفر کرد اما موضوعی که روابط را به تیرگی می‌برد، تداوم آزار حاجیان ایرانی توسط وهابی‌ها بود بنابراین در کمتر از یک دهه ایران تصمیم به تعطیل کردن سفارت خود در حجاز و نجد گرفت. روابط همچنان کم‌رنگ ماند تا پس از وقایع شهریور ۱۳۲۰ به دلیل ناامنی‌های مترتب بر جنگ جهانی دوم، عزیمت ایرانیان به عربستان ممنوع شد. دو سال بعد قتل یکی از حجاج ایرانی منجر به تنش میان دو کشور شد و آن قتل یکی از حجاج ایرانی به نام ابوطالب افخمی‌اردکانی در ملأعام بود. پس از گذشت چهار سال از سردی روابط بر مبنای درخواست ملک عبدالعزیز دوباره ارتباط و ساماندهی اعزام حجاج برقرار شد و با پیگیری محمدرضا‌شاه پهلوی برای بازسازی اماکن مقدس بقیع در سال ۱۳۳۰ دولت سعودی دستور داد، دیوار قبور چهار امام شیعیان را بازسازی و سایبانی در این محل احداث کنند. اگرچه عمر ملک عبدالعزیز به باقی اقدامات قد نداد و با مرگ او، فرزندش ملک سعود به حکومت رسید. روابط در ادامه تحت تاثیر مناقشه بر سر مساله بحرین قرار گرفت؛ مجلس طرح الحاق بحرین به ایران به‌ عنوان استان چهاردهم را تصویب کرد و از آن‌ سو دولت عربستان، موافقت‌نامه‌ای در مورد اکتشاف و بهره‌برداری از منابع نفت خلیج‌فارس با حاکم بحرین را امضا کرد. تنش‌ها ادامه یافت و نهایتاً مرداد ۱۳۵۰ بحرین اعلام استقلال کرد.

مناقشات پس از انقلاب
انقلاب ایران که پیروز شد، درخواست آیت‌الله خمینی از مردم کشور‌های عربی برای قیام علیه پادشاهان مورد حمایت آمریکا با واکنش کشور‌های عربی روبه‌رو شد تا سال ۶۵ که محموله‌ای از مواد منفجره در لوازم حجاج ایرانی کشف شد. واقعه کشتار حجاج ایرانی به دنبال راهپیمایی برائت از مشرکان توسط حجاج اما ضربه شدیدی به روابط دوجانبه ایران و عربستان وارد کرد. آیت‌الله خمینی در یکی از سخنرانی‌هایش در واکنش به این کشتار گفت: «حتی در صورتی که احتمال بخشش صدام وجود داشته باشد، هیچ‌وقت نمی‌توان خیانت عربستان سعودی به اسلام را فراموش کرد». در سال‌های بعد تلاش‌های اکبر هاشمی‌رفسنجانی، رئیس‌جمهور وقت ایران برای گسترش روابط تا حدی پیش رفت و در دولت سیدمحمد خاتمی هم با ایده گفت‌وگوی تمدن‌ها تقویت شد. اگرچه در این ایام هم روابط بدون چالش نبود اما در دوران محمود احمدی‌نژاد دوباره تنش‌ها به اوج رسید. احمدی‌نژاد کشور‌های عرب منطقه را در مساله‌ فلسطین مقصر می‌دانست و عربستان نگران نفوذ ایران در دولت عراق بود. عربستان از گروه تروریستی جندالله حمایت می‌کرد و همزمان جنگ یمن و متهم شدن ایران به اقدام برای ترور سفیر عربستان در آمریکا از دیگر مسائل میان دو کشور بود ضمن اینکه گفته شد، عربستان به آمریکا توصیه کرده با حمله به ایران جلوی پیشرفت برنامه‌ی اتمی جمهوری اسلامی را بگیرد. تلاش‌ها برای بهبود روابط در دوره حسن روحانی هم ادامه یافت و او از روابط سیاسی با این کشور استقبال کرد. تعرض ماموران بازرسی فرودگاه جده به دو نوجوان ایرانی در فروردین ۹۴ اما دوباره تنش‌ها را بالا برد و حج عمره موقتاً از سوی ایران لغو شد. حادثه منا و کشته شدن ۴۶۴ ایرانی بر اثر ازدحام جمعیت در مراسم حج همان سال روابط را به آشفتگی کشاند و دی ‌ماه که با اعدام شیخ نمر باقرالنمر، روحانی شیعه مخالف دولت عربستان گروهی با حمله به سفارت عربستان در تهران؛ ساختمان را آتش زدند و روابط دیپلماتیک دوباره قطع و تمامی مناسبات تجاری همچنین تمام پرواز‌ها جز پروازهای مرتبط با حج لغو شد. رئیسی که روی کار آمد، اعلام کرد بازگشایی سفارت‌ها از نظر ایران مانعی ندارد؛ اما عربستان سعودی باید مداخله نظامی در یمن را متوقف کند. ۱۶ خرداد سال ۱۴۰۲ سرکنسولگری جمهوری اسلامی ایران در ریاض و جده عربستان بازگشایی و یک ماه بعد هم سفارت عربستان سعودی در ایران فعالیت خود در تهران را آغاز کرد.