شرق/متن پیش رو در شرق منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

عبدالرحمن فتح الهی| امروز یکشنبه آخرین روز از فروردین سال جدید است؛ سالی که تصور می‌شد سخت‌تر از سال قبل باشد. با نگاهی به آنچه‌ تا‌کنون گذشته، بهار سال‌های ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ در تاریخ معاصر ایران، دو مقطع زمانی متضاد را به تصویر می‌کشند که هر یک رویکردی متفاوت در مواجهه با چالش‌های منطقه‌ای و بین‌المللی را نشان می‌دهد. بهار ۱۴۰۳ با تنش‌های بی‌سابقه و درگیری مستقیم میان ایران و اسرائیل آغاز شد و منطقه را در آستانه یک بحران گسترده قرار داد. در مقابل، بهار ۱۴۰۴، برخلاف پیش‌بینی‌ها‌ که این سال را به‌ دلیل بازگشت دونالد ترامپ به قدرت و تداوم سیاست «فشار حداکثری» او سخت‌تر از ۱۴۰۳ می‌دانستند، با دو دور مذاکرات میان ایران و ایالات متحده در مسقط و رم، نشانه‌هایی از دیپلماسی شکننده را به نمایش گذاشت. این تحولات‌ هرچند نمی‌توانند مبنای پیش‌بینی قطعی برای ادامه سال تازه باشند، اما بارقه‌ای از امید برای کاهش تنش‌ها ایجاد کرده‌اند. ضرب‌المثل «سالی که نکوست از بهارش پیداست» شاید در این مقطع‌ چندان بیراه نباشد. حداقلش آن است که فروردین‌‌ ۱۴۰۴ را با مذاکره تمام کردیم و با ادامه همین مسیر وارد اردیبهشت‌‌ می‌شویم.

بهار ۱۴۰۳؛ آغاز سال با تقابل مستقیم و التهابات منطقه‌ای
بهار ۱۴۰۳ با رویدادی آغاز شد که نقطه عطفی در تاریخ تقابل ایران و اسرائیل رقم زد. در ۱۳ فروردین، جنگنده‌های اف-۳۵ اسرائیل با شلیک شش موشک، ساختمان بخش کنسولی سفارت ایران در دمشق را هدف قرار دادند. حسین اکبری، سفیر ایران در سوریه اعلام کرد‌ این حمله به شهادت هفت نفر از نیروهای ایرانی، از‌جمله سردار محمدرضا زاهدی ‌منجر شد. تهران‌ با استناد به اصل ۵۱ منشور سازمان ملل و تأکید بر «حق دفاع مشروع»، این اقدام را تجاوزی به خاک خود تلقی کرد و از پاسخ قاطع خبر داد. رهبر انقلاب در سخنرانی ۲۲ فروردین ۱۴۰۳، با استفاده از تعبیر «تنبیه سخت»، بر عزم ایران برای واکنش تأکید کردند. تحلیلگران در آن زمان پیش‌بینی می‌کردند پاسخ ایران به‌ صورت غیرمستقیم و از طریق نیروهای محور مقاومت انجام شود.

با‌این‌حال و برخلاف انتظارات، تهران در نیمه‌شب ۲۵ فروردین و برای اولین بار در تاریخ جمهوری اسلامی ایران، در عملیاتی موسوم به «وعده صادق ۱» و به‌طور مستقیم وارد میدان شد و حمله به اراضی اشغالی را کلید زد. این عملیات‌ که توسط سپاه پاسداران انقلاب اسلامی با بهره‌گیری از پهپادهای انتحاری، موشک‌های کروز و بالستیک اجرا شد، اقدامی بی‌سابقه بود. شش روز بعد، در بامداد  ۳۱ فروردین، اسرائیل با حمله‌ای محدود، سامانه راداری پایگاه هشتم شکاری ارتش در نزدیکی اصفهان را هدف قرار داد. هرچند تأسیسات هسته‌ای ایران آسیبی ندید، اما سلسله رویدادهای آن مقطع نشان‌دهنده ورود دو طرف به مرحله‌ای جدید از تقابل مستقیم بود. بنابراین حساسیت تنش‌ها در کل منطقه غرب آسیا به اوج رسید‌ تا جایی که برخی دولت‌ها مانند فرانسه و هند به اتباع خود توصیه کردند از سفر به ایران و سرزمین‌های اشغالی خودداری کنند‌ و شرکت‌های هواپیمایی مانند لوفت‌هانزا، پروازهای خود به ایران را لغو کردند. اداره فدرال هوانوردی آلمان نیز با هشداری‌ از احتمال سرنگونی هواپیماها در آسمان ایران به‌ دلیل فعال‌شدن سامانه‌های پدافند هوایی سخن گفت. این تحولات، منطقه را در التهاب فرو برد و پیامدهای گسترده‌ای به دنبال داشت.

 بهار ۱۴۰۴: چرخش به‌ سوی دیپلماسی با مذاکرات مسقط و رم
در مقابل، بهار ۱۴۰۴ با فضایی متفاوت آغاز شده است. برخلاف پیش‌بینی‌ها مبنی بر اینکه بازگشت دونالد ترامپ به قدرت و تداوم سیاست «فشار حداکثری» او‌ سال ۱۴۰۴ را به سالی سخت‌تر از ۱۴۰۳ تبدیل خواهد کرد، این سال با دو دور مذاکرات میان ایران و آمریکا در مسقط (۲۳ فروردین) و رم (۳۰ فروردین) شروع شد. این مذاکرات‌ که با میانجیگری عمان و با حضور عباس عراقچی، وزیر خارجه ایران و استیو ویتکاف، نماینده ویژه آمریکا، انجام شده است، نشانه‌ای از تمایل دو طرف به کاهش تنش‌ها دارد. وزارت خارجه ایران این گفت‌وگوها را «سازنده و مبتنی بر احترام متقابل» توصیف کرده است. هرچند تهران بر غیرمستقیم‌بودن مذاکرات تأکید داشت، اما برخی منابع از گفت‌وگوی چنددقیقه‌ای نمایندگان دو طرف در حضور وزیر خارجه عمان خبر دادند.

این مذاکرات تأثیرات مثبتی بر فضای داخلی ایران داشت. بازار سهام ایران در ۲۴ فروردین با رشد چشمگیری مواجه شد و شاخص‌های بورسی به‌ دلیل خوش‌بینی نسبت به مذاکرات، جهش قابل‌ توجهی را تجربه کردند. با‌این‌حال، نگرانی‌هایی نیز وجود دارد. برخی تحلیلگران معتقدند در صورت شکست مذاکرات، بازار ممکن است به شرایط ناامیدکننده پیشین بازگردد. از سوی دیگر، بازار ارز و رمزارزها نیز به این تحولات واکنش نشان داد؛ کاهش ناگهانی قیمت تتر و نوسانات شدید دلار در ۱۶ فروردین، نشانه‌ای از حساسیت بازار به تحولات سیاسی بود. این واکنش‌ها نشان‌دهنده شکنندگی اقتصاد ایران در برابر تحولات دیپلماتیک است، به‌ویژه در شرایطی که تحریم‌ها همچنان فشار سنگینی بر مردم وارد می‌کنند.

این چرخش از تقابل نظامی به دیپلماسی، در مقایسه با بهار ۱۴۰۳، قابل‌ توجه است. در ۱۴۰۳، منطقه درگیر تنش‌های نظامی، حملات متقابل و نگرانی‌های بین‌المللی بود، اما در ۱۴۰۴، حداقل تا پایان فروردین، هیچ‌گونه درگیری یا تنش نظامی مستقیم میان ایران و آمریکا یا متحدانش رخ نداده است. این آرامش نسبی، هرچند شکننده، بارقه‌ای از امید برای بهبود اوضاع ایجاد کرده است. عباس عراقچی در سفر اخیر خود به مسکو اظهار کرد: «با وجود تردیدهای جدی نسبت به نیات طرف آمریکایی، با جدیت در مذاکرات شرکت می‌کنیم». این موضع، بیانگر احتیاط تهران در برابر سابقه خروج آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ است، اما در عین حال نشان‌دهنده تمایل به یافتن راه‌حلی دیپلماتیک است.

کم‌رنگ‌شدن گزینه‌های تنش‌زا؛ دیگو گارسیا گزینه بالقوه یا بالفعل
یکی از نکات کلیدی در بهار ۱۴۰۴، کم‌رنگ‌شدن گزینه‌های تنش‌زا مانند «دیگو گارسیا» است. پایگاه نظامی دیگو گارسیا در اقیانوس هند، همواره به‌ عنوان گزینه‌ای بالقوه برای اقدام نظامی آمریکا علیه ایران مطرح بوده است. این کلید‌واژه در دو هفته اول فروردین‌‌ سال جاری سایه یک تنش احتمالی را بر سر ایران گسترانیده بود. بااین‌حال، آغاز مذاکرات و تمرکز بر راه‌حل‌های دیپلماتیک در نیمه دوم فروردین‌، احتمال استفاده از این گزینه را تا حدی کاهش داده است. البته‌ این گزینه همچنان غیرفعال نیست و در صورت شکست مذاکرات، می‌تواند دوباره به‌ عنوان اهرمی برای فشار بر ایران مطرح شود. دونالد ترامپ پیش از مذاکرات مسقط، از آمادگی برای اقدام نظامی در صورت عدم توافق سخن گفته‌ و تأکید کرده بود: «ایران نباید سلاح هسته‌ای داشته باشد، اما می‌تواند کشوری موفق باشد». این اظهارات، نشان‌دهنده تداوم تهدیدات نظامی در پس‌زمینه مذاکرات است.

 علی‌رغم آنچه گفته شد، نشانه‌هایی از کاهش تنش‌ها نیز مشاهده می‌شود. سفر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، به تهران در ۲۶ فروردین‌ که به‌ دنبال افزایش شتاب دیپلماتیک در مذاکرات اعلام شد، نشانه‌ای از تلاش برای شفاف‌سازی و کاهش نگرانی‌ها درباره برنامه هسته‌ای ایران است. گروسی بر ضرورت همکاری مداوم ایران و آژانس تأکید‌ و این دیدار را «سازنده» توصیف کرد. این تحولات‌ در کنار مذاکرات مسقط و رم، مبین و مؤیدی بر اراده‌ برای مدیریت تنش‌ها از طریق دیپلماسی است و این به رغم آن است که شکنندگی این فضا همچنان مشهود به نظر می‌رسد. از سوی دیگر، همکاری‌های ایران با متحدان راهبردی خود، به‌ویژه روسیه‌ نیز تقویت شده است. سفر عراقچی به مسکو و تقدیم پیام رهبر انقلاب به ولادیمیر پوتین، نشان‌دهنده تلاش تهران برای حفظ حمایت‌های بین‌المللی در این مقطع حساس است.

چشم‌انداز سال ۱۴۰۴؛ امیدواری شکننده یا بازگشت به تنش‌ها؟
مقایسه بهار ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴، تفاوت‌های آشکاری را در رویکرد ایران و بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی نشان می‌دهد. در ۱۴۰۳، منطقه درگیر التهابات گسترده بود؛ از حملات موشکی و پهپادی گرفته تا واکنش‌های متقابل و هشدارهای جهانی. اما در ۱۴۰۴، تمرکز بر دیپلماسی و مذاکره، فضایی متفاوت ایجاد کرده است. این تفاوت، شاید مصداقی برای ضرب‌المثل «سالی که نکوست از بهارش پیداست» باشد. با‌این‌حال، نمی‌توان با قاطعیت از آینده سال ۱۴۰۴ سخن گفت. سابقه تاریخی روابط ایران و آمریکا، به‌ویژه خروج یک‌جانبه واشنگتن از برجام در سال ۲۰۱۸، سایه بی‌اعتمادی را بر مذاکرات افکنده است. برخی تحلیلگران معتقدند مواضع متناقض آمریکا، بخشی از سیاست فشار برای کسب امتیازات بیشتر از ایران است.

از سوی دیگر، تحولات منطقه‌ای نیز می‌توانند بر این روند تأثیر بگذارند. در مقابل، ایران بر حفظ حقوق خود در برنامه هسته‌ای تأکید دارد و هرگونه توافق را منوط به رفع تحریم‌ها و ارائه تضمین‌های عملی می‌داند. برخی فعالان سیاسی داخلی معتقدند معادلات جاری در ایران ممکن است به انعطاف بیشتر در مذاکرات منجر شود، اما این انعطاف نباید به معنای عقب‌نشینی از اصول تلقی شود. علاوه بر این، نقش بازیگران منطقه‌ای و بین‌المللی نیز در این معادله حائز اهمیت است. حمایت کشورهای عربی از مذاکرات ایران و آمریکا، برخلاف سال ۲۰۱۵ که این کشورها خروج ترامپ از برجام را تشویق کردند، نشان‌دهنده تغییر رویکرد آنهاست. سفر خالد بن‌سلمان، وزیر دفاع عربستان، به تهران در ۲۸ فروردین ۱۴۰۴ و تأکید بر همکاری برای ثبات منطقه‌ای، نشانه‌ای از تمایل ریاض به ایفای نقش میانجی است. این تحولات، در کنار حمایت روسیه و چین از ایران، می‌تواند به تقویت موقعیت تهران در مذاکرات کمک کند.

در نهایت، بهار ۱۴۰۴ برخلاف ۱۴۰۳‌ با نشانه‌هایی از امیدواری همراه بوده است. آغاز سال با گفت‌وگوهای هسته‌ای، نشان‌دهنده اراده‌ای برای کاهش تنش‌ها و حرکت به‌ سوی ثبات منطقه‌ای است. اما این امیدواری شکننده است و به عوامل متعددی بستگی دارد؛ از‌جمله پایبندی طرفین به اصول دیپلماتیک، مدیریت تنش‌های منطقه‌ای و توانایی دو طرف در غلبه بر بی‌اعتمادی تاریخی. اگر مذاکرات به نتیجه‌ای پایدار منجر شود، می‌تواند نقطه عطفی در روابط ایران و آمریکا باشد، اما در صورت شکست، احتمال بازگشت به تنش‌ها و حتی درگیری نظامی، به‌ویژه با توجه به گزینه‌هایی مانند دیگو گارسیا، همچنان وجود دارد. بنابراین مسیر پیش‌رو نیازمند هوشیاری، صبر و مدیریت دقیق از سوی همه طرف‌هاست.