«و اما بعد… جماعتی از اصدقاء مَحرم و از احباءِ همدم و قرینان دوربین وموافقان هم نشین، که چون آفتاب دلی روشن داشتند و چون صبحِ صادق نفس از صدق می‌زدند و چون شمع از سر سوز می‌خندیدند، چون آینه روی از صفا بدین ضعیف آورده التماس نمودند که چون سلطنت خسرونامه در عالم ظاهر گشت و اسرار اسرارنامه منتشر شد و زبان مرغان طیورنامه ناطقه ارواح را به محل کشف رسید و سوز مصیبت مصیبت نامه از حد و غایت درگذشت و دیوان دیوان ساختن تمام داشته آمد و جواهر نامه و شرح القلب که هر دو منظوم بودند، از سر سودا نامنظوم ماند که حرق و غسلی بدان راه یافت…» این بخش از مقدمه مختارنامه حاوی اسامی کتاب‌های فرید الدین عطار نیشابوری است به قلم خود او. عطار شاعری عارف که بیشتر با منظومه منطق‌الطیر و داستان شیخ صنعان، و کتاب منثور تذکره‌الاولیا شناخته می‌شود.

عطار در مقدمه دو کتابش خسرونامه و مختارنامه آثار خود را نام برده است که شامل ۹ اثر به نظم و ۱ اثر به نثر است. اما انبوهی از کتاب‌های دیگر به عطار نسبت داده شده‌اند؛ و شمار آثار او ۴۰، ۱۱۴ و ۱۹۰ هم گفته شده. در نسبت‌دادن آن‌ها به عطار تردیدهای جدی‌ای وجود دارد. از ده کتاب عطار، هشت کتاب باقی مانده است و از دو اثر او، یعنی جواهرنامه و شرح‌القلب نشانی باقی نیست.

از آثار منظوم او می‌توان الهی‌نامه، اسرارنامه، مصیبت‌نامه، منطق الطیر، مختارنامه، دیوان اشعار و… را نام برد. از این میان منطق‌الطیر بیشتر از همه شناخته شده است، داستان پرندگانی که با هدایت هدهد می‌خواهند پیش سیمرغ بروند. این اثر به دلیل داشتن ساختار روایی و بیان نمادین و حکایت‌های بسیار بارها مورد اقتباس‌های هنری هنرمندان داخل و خارج کشور قرار گرفته است.

تنها اثر نثر او و یکی از معروف‌ترین کتاب‌های عطار تذکرةالاولیا است. این کتاب حکایت‌ها و گفتارهایی از اولیای الهی را از امام صادق (ع) تا منصور حلاج شامل می‌شود. تخلص عطار نیشابوری در اشعارش «فرید» و «عطار» است.

کتاب‌هایی درباره عطار

مهمترین کتابی که برای شناخت عطار می‌توان خواند، کتاب صدای بال سیمرغ اثر عبدالحسین زرین‌کوب است، کتابی پژوهشی که با نثری استوار، زندگی عطار را وصف می‌کند و به تبیین ابعاد عرفانی آثار او می‌پردازد. زرین‌کوب، به عنوان یک منتقد ادبی و عرفان‌پژوه در این اثر، پرده‌های اسطوره‌ای و افسانه‌ای را که بر چهره عطار افکنده شده بود، کنار می‌زند و گوشه‌هایی از سیمای واقعی او را آشکار می‌کند.

این کتاب دو بخش اصلی دارد؛ در بخش نخست، زرین‌کوب به روزگار و زندگی در زمانه عطار می‌پردازد و تفاوت آن را با زندگی معاصر توضیح می‌دهد. در بخش دوم، او محیط پر تشنج عطار و دوری آن از جهان اندیشه و دنیای آرمانی عطار را معرفی می‌کند. زرین‌کوب به کاربرد قصه‌های تمثیلی در آثار عطار نیز اشاره کرده است.

زندگینامه عطار نیشابوری اثر بدیع‌الزمان فروزانفر، پژوهشی است پیرامون زندگی، عقاید، آثار و نقد کتاب‌ها و نظریات عطار نیشابوری. فروزانفر علاوه بر پرداختن به موضوعات یاد شده، نگاهی داشته به تأثیر عطار بر مولانا، او به بیان اشتراک‌های فکری و نظری این دو شاعر و عارف می‌پردازد.

پارسا و ترسا؛ گزارشی از داستان شیخ صنعان در منطق الطیر عطار نیشابوری اثر جلال‌الدین کزازی است، این کتاب به یکی از داستان‌های طولانی منطق‌الطیر می‌پردازد و تحلیل‌هایی از آن ارائه می‌دهد.

همچنین کتاب‌هایی بر اساس آثار عطار نوشته شده، از جمله قصه‌های عطار نیشابوری گردآوری شده توسط سیاوش مرشدی، که حکایات عطار از منطق‌الطیر را به زبان ساده بازنویسی کرده و به دو زبان فارسی و انگلیسی منتشر شده است. غصه‌ی نان، اکسیر جان، برگزیده‌ای است از بهترین قصه‌های عطار نیشابوری. نمایشنامه مجمعی کردند مرغان جهان اثر ژان کلود کریر نمایشنامه نویس بزرگ فرانسوی نیز بر اساس این کتاب نوشته شده که داستان تمثیلی سفر مرغان برای دیدار سیمرغ را روایت می‌کند.

سرانجامِ شاعر عطر فروش

عطار نیشابوری در سال ۶۱۸ هجری قمری به هنگام حمله‌ی مغول در نزدیکی دروازه‌ی شهر کشته شد و با ویرانی نیشابور تمام آثارش نیز سوزانده شد. ناگفته پیداست که حسرت از دست رفتن جان‌های نازنینی مثل فریدالدین عطار نیشابوری و دانستن و داشتن کتاب‌هایی که در طوفان‌ها و جنگ‌های آن روزگاران به آتش کشیده شده و نابود می‌شده‌اند هنوز بر جان اهالی ادب و فرهنگ سنگینی می‌کند. آنچه از کتاب‌ها و آثار او پس از این‌همه سال به دست ما رسیده است، کتاب‌هایی است که پیش از حمله مغول به شهرهای دیگری برده شده بودند.