با توجه به کارکردهای آموزش و پرورش در تغییرات بنیادین جامعه و نقش آن در تربیت نیروی انسانی آموزش‌دیده به عنوان راهبردی‌ترین دارایی کشور، سطح پوشش تحصیلی دانش‌آموزان و میزان دسترسی به آموزش عمومی را می‌توان از مهم‌ترین شاخص‌های پیشرفت و توسعه‌یافتگی و میزان بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل دانش‌آموزان را نشان‌دهنده تنزل جایگاه و از دست رفتن مزیت‌های بلندمدت تحصیل برای آحاد مردم و گسترش فقر و مشکلات اقتصادی در جامعه و بسترساز آسیب‌های اجتماعی و بازتولید نابرابری‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی کشور در نظر گرفت.

بازماندگی از تحصیل را می‌توان پدیده‌ای پیچیده و چند بعدی و دارای زیست بومی متشکل از وزارت آموزش و پرورش، نهادها و دستگاه‌های متعدد در عرصه‌های سیاستگذاری، قانونگذاری، برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت در عرصه‌های حکمرانی کشور دانست. هرچند شاخص پوشش تحصیلی به ویژه دوره ابتدایی نسبت به دهه‌های قبل وضعیت بهتری پیدا کرده و در حال حاضر به حدود ۹۸ درصد رسیده است اما نرخ قابل توجه ترک تحصیل دانش‌آموزان و وجود تعداد قابل ملاحظه‌ای از کودکان خارج از مدرسه یا بازمانده از تحصیل، عدم تحقق اهداف مربوط به آموزش اجباری و شکست در سیاست انسداد مبادی بی‌سوادی که از برنامه اول توسعه کشور تاکنون در دستور کار قرار داشته است، عارضه‌یابی و احصای علل و ریشه‌های اساسی پدیده بازماندگی از تحصیل و بازاندیشی در برنامه‌ها و ساز و کارهای مواجهه با این پدیده با رویکرد بین‌بخشی و فرابخشی در بالاترین سطوح حکمرانی کشور را اجتناب‌ناپذیر کرده است.

روند تغییرات وضعیت بازماندگی از تحصیل و ترک تحصیل

یکی از مهم‌ترین شاخص‌های ارزشیابی نظام آموزش و پرورش کشور، «شاخص بازماندگی از تحصیل» است. بر اساس مصوبه شورای عالی آموزش و پرورش، شاخص «بازماندگی از تحصیل» نشان‌دهنده درصد کودکان و نوجوانان از کل جمعیتی است که در بازه سنی رسمی یک دوره تحصیلی معین قرار دارند، اما در یک سال تحصیلی مشخص در هیچ‌یک از دوره‌های تحصیل رسمی اجباری ثبت‌نام نکرده‌اند.

همچنین یکی از شاخص‌های تعیین‌کننده وضعیت دانش‌آموزان بازمانده از تحصیل، شاخص ترک تحصیل است. براساس تعریف مرکز ملی آمار (۱۴۰۳)، شاخص ترک تحصیل نیز برای دانش‌آموزانی به کار می‌رود که حین تحصیل، بعد از قبولی یا مردودی، به هر دلیلی نظام آموزشی را ترک کرده باشند.

بر اساس آمار وزارت آموزش و پرورش، در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۱، ۹۰۲ هزار و ۱۸۸ کودک در مقاطع مختلف تحصیلی از تحصیل بازمانده‌اند که در این آمار، به تفکیک تعداد بازماندگان از تحصیل در مقطع ابتدایی ۱۵۶ هزار و ۸۳۵ نفر، در دوره اول متوسطه ۱۹۵ هزار و ۵۶۸ نفر و در دوره دوم متوسطه ۵۴۹ هزار و ۷۸۵ نفر اعلام شده است.

همچنین نرخ ترک تحصیل در سال تحصیلی ۱۴۰۱-۱۴۰۲ در کل دوره‌های تحصیلی ۱.۹۷ درصد (معادل ۲۸۷ هزار و ۶۱۷ نفر) بوده است که این نرخ در مقطع ابتدایی ۰.۹۷ درصد (۸۷ هزار و ۵۴۴ نفر)، در دوره اول متوسطه ۴.۰۹ درصد (۱۴۹ هزار و ۲۸۸ نفر) و در دوره دوم متوسطه ۲.۵۹ درصد (۵۰ هزار و ۷۸۵ نفر) گزارش شده است.

اما در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ تعداد کل بازماندگان از تحصیل  ۹۲۸ هزار و ۷۲۹ نفر بوده که از این تعداد ۱۷۱ هزار و ۹۹۲ نفر در مقطع ابتدایی، ۱۹۸ هزار و ۱۰۹ نفر در دوره اول متوسطه و ۵۵۸ هزار و ۶۲۸ نفر در دوره دوم متوسطه بوده‌اند. نرخ ترک تحصیل در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۳ در کل دوره‌های تحصیلی ۱.۶۵ درصد (معادل ۲۴۷ هزار و ۲۴۲ نفر)، در مقطع ابتدایی ۰.۹۱ درصد (۸۴ هزار و ۱ نفر)، در دوره اول متوسطه ۳.۴۷ درصد (معادل ۱۳۰ هزار و ۴۳۲ نفر) و در دوره دوم متوسطه ۱.۶۵ درصد (معادل۳۲ هزار و ۸۰۹ نفر) اعلام شده است.

افزایش تعداد کودکان بازمانده از تحصیل در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ نسبت به ۱۴۰۲-۱۴۰۱

کاهش نرخ ترک تحصیل

بر این اساس، تعداد کودکان بازمانده از تحصیل در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ نسبت به ۱۴۰۲-۱۴۰۱ افزایش یافته است. به تفکیک مقاطع تحصیلی، تعداد بازماندگان در مقطع ابتدایی از ۱۵۶ هزار و ۸۳۵ نفر در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۲ به ۱۷۱ هزار و ۹۹۲ نفر در سال تحصیلی جدید رسیده است. در دوره اول متوسطه نیز این رقم از ۱۹۵ هزار و ۵۶۸ نفر به ۱۹۸ هزار و ۱۰۹ نفر و در دوره دوم متوسطه از ۵۴۹ هزار و ۷۸۵ نفر به ۵۵۸ هزار و ۶۲۸ نفر افزایش یافته است.

در مقابل اما، نرخ ترک تحصیل در تمامی مقاطع تحصیلی با کاهش همراه بوده است، به طوریکه نرخ ترک تحصیل در کل دوره‌های تحصیلی از ۱.۹۷ درصد (معادل ۲۸۷ هزار و ۶۱۷ نفر) در سال ۱۴۰۱-۱۴۰۲ به ۱.۶۵ درصد (معادل ۲۴۷ هزار و ۲۴۲ نفر) در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۳ کاهش یافته است.

بر اساس این آمار، اگرچه تعداد بازماندگان از تحصیل در سال تحصیلی جدید نسبت به سال قبل افزایش داشته، اما نرخ ترک تحصیل در مقایسه با سال گذشته روند کاهشی را طی کرده است.

«نرخ خالص کودکان بازمانده از تحصیل» مستلزم شناسایی دلایل عدم حضور این افراد در مدرسه

 

براساس گزارشی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شده است، آمار ارائه شده در جدول فوق مربوط به تعداد افراد متولدین ۶ تا ۱۱ سال (بازه سنی ثبت‌نام دوره ابتدایی)؛ متولدین ۱۲ تا ۱۴ سال (بازه سنی ثبت‌نام دوره متوسطه اول) و متولدین ۱۵ تا ۱۷ سال (بازه سنی ثبت‌نام دوره متوسطه دوم) است که به دلایل مختلف در سال تحصیلی موردنظر در هیچ مدرسه‌ای به عنوان دانش‌آموز ثبت‌نام نشده و در سامانه دانش‌آموزی وزارت آموزش و پرورش کد دانش‌آموزی دریافت نکرده‌اند. در واقع این آمار برمبنای تفاضل تعداد کد ملی دانش‌آموزان ثبت‌نام‌شده یک بازه سنی مشخص از تعداد کد ملی افراد متولدشده آن بازه سنی که در ایران متولد شده‌اند محاسبه و گزارش شده است.

با این حال ممکن است به دلایل مختلف همچون مرگ ومیر یا مهاجرت برخی از افراد متولدشده در بازه‌های سنی ۶ تا ۱۷ سال یا کم توانی ذهنی شدید، اصولا حضور یا ثبت‌نام برخی از این افراد در مدارس کشور امکان پذیر نباشد. با این وجود، به دلیل ضعف در سامانه‌های آماری و مشکلات محاسباتی، این افراد در آمار بازماندگان از تحصیل محاسبه می‌شوند.

همچنین برخی از کودکان در مدارس غیررسمی یا شبه‌مدارسی همچون مدارس مسجدمحور مشغول به تحصیل شده و به دلیل مشکلات مربوط به عدم ثبت‌نام رسمی این کودکان در سامانه‌های وزارت آموزش و پرورش، در طول سال تحصیلی به عنوان بازمانده از تحصیل شناسایی شوند. با این حال ممکن است این کودکان در انتهای سال تحصیلی در قالب طرح‌های بازماندگان از تحصیل در یکی از مدارس رسمی کشور ثبت‌نام شده و برای آنها کارنامه تحصیلی نیز صادر شود. در واقع این افراد مادامی که در سامانه‌های دانش‌آموزی وزارت آموزش و پرورش ثبت‌نام نکنند، کماکان از بازماندگان تحصیل محسوب می‌شوند، لذا احصای تعداد واقعی یا «نرخ خالص کودکان بازمانده از تحصیل» مستلزم شناسایی دلایل عدم حضور این افراد در مدرسه و حذف بخشی از افرادی است که اصولاً فاقد شرایط تحصیل و ثبت‌نام در مدارس کشور بوده یا به نوعی دیگر در شبه مدارس یا مدارس خارج از کشور در حال تحصیل هستند.