فرهیختگان/متن پیش رو در «فرهیختگان» منتشر شده و انتشارش در «آخرین خبر» به معنای تایید آن نیست

علی مزروعی| در میز مذاکرات هسته‌ای دو محور اصلی باید مورد توجه تیم مذاکره‌‌کننده قرار بگیرد. اولا باید سبد ستانده‌ها که همان بعد رفع تحریم‌هاست پر‌تر شود و ثانیا سبد داده‌ها که محدودیت‌های هسته‌ای است به قدری پر نشود که کارایی این صنعت برای ایران از دست رفته و زحمات دانشمندان و کارکنان صنعت هسته‌ای هدر رود. توجه به حفظ زیرساخت‌های هسته‌ای نیز نکته‌ای بود که از همین باب در دیدار روز یکشنبه دانشمندان، متخصصان، کارشناسان و مسئولان صنعت هسته‌ای کشور با رهبر انقلاب مورد اشاره قرار گرفت. ایشان در این دیدار رسیدن به توافق در میز مذاکرات در برخی زمینه‌ها را به این شرط جایز دانستند که زیرساخت‌های هسته‌ای آسیب نبیند. به بهانه این تذکر رهبر انقلاب ضمن بررسی چرایی اهمیت حفظ زیرساخت‌های صنعت هسته‌ای مروری داشته‌ایم بر چند مورد از اقداماتی که در نتیجه آن این صنعت متحمل هزینه شده و حتی در مواردی به حالت تعلیق درآمده است. 

  آسیب به زیرساخت‌های هسته‌ای 
اگرچه برخی اینگونه استدلال می‌کنند که مطابق برجام با هدف کاهش تولید غنی‌سازی صرفا تعدادی از سانتریفیوژها از مدار خارج شده و زیرساخت‌های هسته‌ای باقی مانده‌اند اما باید توجه داشت که کنار گذاشتن سانتریفیوژها به معنی عدم نابودی کامل نیست چراکه اولا گریزی از هزینه‌های استهلاک نیست. زمانی که سانتریفیوژی از مدار خارج می‌شود اولا زیرساخت‌های راه‌اندازی آن نیز برچیده شده که تاسیس مجدد آنها مستلزم هزینه و زمان است و در احیای فناوری هسته‌ای گریزی از تاخیر نیست. به‌طور مثال در ماجرای غیرفعال کردن سانتریفیوژهای نطنز لوله‌های انتقال گاز‌های UF6 به داخل سانتریفیوژها و شیرهای کنترل نیز برچیده شد. برای اینکه سانتریفیوژ بتواند در دور بالا دوران داشته باشد باید مشخصات فنی دقیقی نیز همچون فاصله میکرومتری بین قطعات در نظر گرفته شود. طبعا چنین دقتی پیچیدگی را به وجود می‌آورد که دیگر نمی‌توان با نگاهی ساده‌انگارانه راجع‌به برچیدن و راه‌اندازی مجدد صنایع صحبت کرد؛ چراکه راه‌اندازی مجدد مستلزم صرف هزینه‌های مادی و زمانی زیادی است و بار سنگینی را به کشور تحمیل می‌کند. همچنین هر تجهیزاتی که مدتی غیر‌فعال شده و گذاشته شود بدون اینکه آورده‌ای داشته باشد دچار استهلاک شده و چه‌بسا بعد از چند سال کارایی خود را نیز از دست بدهد. این آسیب به‌ویژه زمانی که به سانتریفیوژها به‌عنوان تاسیسات پیچیده صنعت هسته‌ای وارد می‌شود هزینه‌های گزافی را به کشور تحمیل می‌کند که دیگر نمی‌توان میزان آن را صرفا در حد هزینه‌های انبار‌داری در نظر گرفت. 

  صنعت هسته‌ای؛ کلید پیشرفت ایران 
یکی از بخش‌های مهم بیانات رهبر انقلاب در دیدار با دست‌اندرکاران توصیفی بود که ایشان درمورد جایگاه این صنعت داشتند. رهبر انقلاب این صنعت را کلید پیشرفت ایران در بخش‌های مختلف خواندند و با تاکید بر تلاش همه‌جانبه برای ملموس شدن تاثیر پیشرفت‌های هسته‌ای در زندگی مردم، گفتند: «بومی شدن صنعت بسیار مهم هسته‌ای نشان‌دهنده ناکامی غرب و تحقیر غرب‌گرایانی است که درصدد تحقیر ملت و تضعیف روحیه کار و امید در کشور بودند.» برای درک اینکه چرا رهبر انقلاب چنین توصیفی را برای صنعت هسته‌ای به کار بردند باید کارایی این صنعت را مورد توجه قرار دهیم. برخلاف تصور رایجی که از صنعت هسته‌ای در افکار عمومی وجود دارد این صنعت صرفا محدود به بحث تولید انرژی نیست. تولید توان صرفا یکی از زیرشاخه‌های دانش هسته‌ای است که رآکتورها و معادن و تاسیساتی همچون نیروگاه بوشهر در ذیل همین شاخه قرار می‌گیرد. شاخه مهم دیگری که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد به توسعه کاربرد پرتوها مربوط می‌شود. به نظر می‌رسد رهبر انقلاب نیز با مورد توجه قرار دادن همین کارایی «مخالفت با پیشرفت ملت ایران» را علت حقیقی گیر دادن دشمنان به صنعت هسته‌ای دانستند و گفتند: «این صنعت، کلید پیشرفت چشمگیر کشور و ملت در بخش‌های مختلف است؛ ضمن اینکه دشمنان از الگو گرفتن دیگر ملت‌ها از راه و فکر پیشرفت‌آفرین ملت ایران هراس دارند.» پرتوهای هسته‌ای کاربرد زیادی در حوزه کشاورزی و صنعتی داشته و می‌تواند باعث رشد اقتصاد فناورانه کشور شود. به‌طور مثال بدون استفاده از تجهیزات و فناوری‌های هسته‌ای امکان تولید برخی مواد پلیمری وجود ندارد. برخی از مواد اولیه فوق‌پیشرفته که در صنایع پزشکی و نظامی استفاده می‌شود به وسیله سامانه‌های پرتو‌دهی خواص جدید پیدا کرده یا خواص ذاتی‌شان تقویت می‌شود. به‌طور مثال برخی مواد آلیاژی بعد از فرآیند پرتو‌دهی قابلیت رسانایی‌شان تقویت شده یا مقاومت حرارتی پیدا می‌کنند. دستیابی به چنین موادی طبعا توانایی دستیابی به سطوح پیشرفته تکنولوژی را نیز میسر می‌سازد. توسعه صنعت کشاورزی نمونه‌ای از مزایای پرتو‌دهی است که ایران از آن در ابعاد صنعتی بهره نمی‌برد. یکی از موانع بزرگی که همواره در توسعه صنعت کشاورزی ایران وجود داشته عدم دسترسی گسترده به بازارهای جهانی است. بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و درحال توسعه اجازه ورود مواد غذایی که از طریق افزودن مواد نگهدارنده شیمایی یا روش‌های حرارتی مدت ماندگاری‌شان افزایش یافته را نمی‌دهند، با این استدلال که این روش‌ها مضراتی برای بدن انسان ایجاد کرده یا خواص ارزشمند ماده غذایی را از بین می‌برد. حال آنکه صادرات محصولی که باید ساعت‌ها زمان برای انتقال آن به مقاصد جهانی صرف شده و نهایتا به دست مصرف‌کننده برسد نیاز به ماندگاری دارد. چنانچه ایران این توانایی را داشت تا در مقیاس گسترده از تکنولوژی پرتودهی برای ماندگاری محصولات کشاورزی استفاده کند طبعا سهم خوبی نیز از بازار این محصولات به دست می‌آورد. استفاده از رادیو‌ایزوتوپ‌ها همچنین کاربرد خوبی در بعد اکتشاف در صنایع نفتی دارد که ایران تاکنون از آن محروم مانده است. یکی از محدودیت‌هایی که در مذاکرات تا پیش از این اعمال می‌شد دسترسی ما به یک‌سری از رادیو‌ایزوتوپ‌های خاص بود که طرف غربی تولید سلاح هسته‌ای را به‌عنوان بهانه این مانع تراشی مطرح می‌کرد. مطابق آنچه یک منبع آگاه به «فرهیختگان» گفته است در دولت سیزدهم اتفاقات مثبتی در‌این‌باره رخ داده و ایران درخواست‌های جدیدی برای تهیه رادیو‌ایزوتوپ‌های صنعتی مثل کبالت و سزیم به روسیه ارائه داده است. همچنین قراردادهای جدیدی نیز برای راه‌اندازی رآکتور دارخوین منعقد شده است. رآکتوری که قابلیت تولید رادیو‌ایزوتوپ داشته و طرف غربی مانع از بهره‌مندی ایران از آن شده است. تاکید غربی‌ها بر حذف رآکتور اراک نیز بیش از آنکه جنبه امنیتی و تسلیحاتی داشته باشد از این بعد مطرح می‌شد که ایران در زمینه صنعت پرتو‌دهی توانایی پیدا نکند؛ چراکه رآکتورهای آب سنگین، کارخانه‌های اصلی تولید رادیو‌ایزوتوپ‌ها هستند که هم در پزشکی و هم در صنعت کاربرد دارند. 

  درمقابل کدام محدودیت‌ها باید ایستادگی کرد
به‌طورکلی پتانسیل زیادی برای استفاده از رادیو ایزوتوپ‌ها در صنایع وجود دارد که این پتانسیل به‌دلیل وجود محدودیت‌های اجباری مورد استفاده قرار نمی‌گیرد؛ محدودیت‌هایی که صرفا مربوط به سطح غنی‌سازی نیست و حتی خرید و دسترسی به تکنولوژی را شامل می‌شود. این محدودیت طبعا عرصه تحقیقاتی را نیز تحت‌تاثیر قرار داده و کسی نمی‌تواند ادعا کند در برجام اجازه تحقیقات به ایران داده شده است. محدودیت در دسترسی ایران به چشمه‌های نوترونی ازجمله محدودیت‌های دیگری است که طرف غربی بر فعالیت‌های هسته‌ای ایران اعمال کرده است. طرف غربی با این توجیه که چشمه‌های نوترونی کارکرد دوگانه نظامی دارند مانع از استفاده ایران از حق خود در زمینه تحقیقات و تولید شده است. حال آنکه چشمه‌های نوترونی برای توسعه صنعتی ایران امری ضروری است. طرف غربی با همین استدلال مشابه که زباله‌های هسته‌ای در نیروگاه‌های اتمی کارکردی دوگانه دارد مانع از استفاده ایران از این پسماندهای ارزشمند شده که در جهت تولید ایزوتوپ‌ها کارایی دارد. اگرچه این مواد کارایی نظامی نیز دارند اما دولت‌های غربی ازجمله آمریکا که خود سازنده سلاح هسته‌ای هستند، بدون ارائه دلیلی متقن مدام بر بعد نظامی تاکید و با نادیده گرفتن ابعاد صلح‌آمیز تکنولوژی علیه ایران اتهام‌زنی می‌کنند، بلکه بتوانند در مسیر پیشرفت کشور خلل ایجاد کنند. چنین فضایی ایجاب می‌کند که دیپلمات‌های ایرانی در میز مذاکرات بر مطالبه حقوق ملت ایران مبنی‌بر استفاده صلح‌آمیز از تکنولوژی هسته‌ای بیشتر تاکید کنند و مانع از اعمال محدودیت‌های غیرمنطقی بر فعالیت‌های تحقیقاتی و صنعتی ایران شوند.