ایرنا/ امنیت از مهم‌ترین مفاهیم اثرگذار در شکل‌گیری بناهای تاریخی مانند قلعه‌ها و نشان‌دهنده‌ چگونگی مقاومت در مقابل تهاجم بیگانگان و حفظ اصالت فرهنگی و کالبدی سکونتگاه‌ها در گذشته است. یکی از نمونه‌های اصیل میراث معماری دفاعی ایران در این میان قلعه‌های تاریخی دامغان است.

هم‌زمان با آغاز شکل‌گیری سکونت‌گاه‌های انسانی، دست‌درازی و تعرض دشمنان و گروه‌های بیگانه به منابع و مکان‌های زیستی وجود داشت، این تقابل تاریخی، برای بیرون راندن ساکنان قبلی و دستیابی به موقعیت‌های بهتر، موجب شکل‌گیری ساختارهای دفاعی و امنیتی همچون قلعه‌ها شد که از نخستین ابزارهای بقای انسان در برابر تهدیدها به شمار می‌روند.

قلعه‌ها در واقع بخشی از هویت معماری بومی و تاریخی ایران هستند که فرم، مصالح و چیدمان فضایی آن‌ها بازتابی از نیازهای زیستی، دفاعی و فرهنگی جوامع گذشته است.

استاد دانشکده هنر دانشگاه سمنان و دانش آموخته دکتری در رشته معماری، حفاظت میراث معماری روستایی و مرمت و احیاء بناها و بافت‌های تاریخی از دانشگاه شهید بهشتی تهران روز دوشنبه در گفت و گو با خبرنگار ایرنا بیان کرد: قلعه‌های تاریخی دامغان میراث معماری دفاعی کشور و در آستانه فراموشی است که مستندنگاری این آثار در صیانت و حفاظت نقش مهمی دارد.

خاطره طالبی افزود: آثار متنوعی از سازوکارهای دفاعی در ایران همچون شهرهای زیرزمینی، شهرهای متراکم و قلعه‌هایی با برج، بارو و حصار، در مقیاس‌های مختلف خانوادگی، قومی، روستایی و شهری چه در دوران پیش از اسلام(از عصر غارنشینی، دوره مادها و هخامنشیان) و چه در دوره‌های پس از اسلام تا دوره‌های قاجار و پهلوی اول، باقی مانده‌اند.

وی بیان کرد: تنوع معماری دفاعی ایران به طور مستقیم به درجه اهمیت سیاسی و امنیتی محل، سطح مهارت‌های جنگی، فناوری‌های ساخت‌وساز و ابزارهای دفاعی رایج در هر دوره تاریخی وابسته بود.

مستندسازی ۳۶ قلعه دامغان با ابزار نوین

استاد دانشکده هنر دانشگاه سمنان گفت: ۳۶ قلعه از ۷۶ قلعه تاریخی در اطراف دامغان که ساختاری سالم‌تر و معماری پیچیده‌تری داشتند، با ابزار نوین و تصاویر هوایی مستندسازی شد.

طالبی افزود: طبق مطالعات میدانی و تحلیل تصاویر هوایی طی سال‌های ۱۳۹۴ تا ۱۳۹۹ حدود ۷۶ قلعه در اطراف دامغان شناسایی شد که تعداد زیادی از آن‌ها به دوره قاجار تعلق دارند، اما هنوز در فهرست آثار ملی ثبت نشده‌اند.

وی ادامه داد: کتابی با عنوان «دامغان و قلعه‌های تاریخی آن» سال ۱۳۹۹ منتشر شد که برای نخستین‌بار به طور مصور و مستند، ۳۶ قلعه تاریخی دامغان را معرفی کرد. امید می‌رود آغازی برای جلب نگاه تخصصی، حفاظت فنی و ثبت ملی این آثار ارزشمند در حافظه‌ فرهنگی کشور باشد.

وی اضافه کرد: مستندسازی تصویری، ابزاری کلیدی برای حفاظت، شناخت و ترویج ارزش‌های معماری بومی ایران به‌ویژه در سکونت‌گاه‌های تاریخی همچون دامغان است.

استاد رشته معماری و حفاظت میراث معماری و مرمت و احیاء بناهای تاریخی بیان کرد: بسیاری از قلعه‌های تاریخی دامغان به‌دلیل بی‌توجهی و نبود آگاهی، در معرض نابودی‌ قرار دارند و ثبت، مستندنگاری و معرفی عمومی این آثار، نخستین گام در مسیر صیانت از این میراث گران‌بهاست.

دامغان واقع در بخش شرقی استان سمنان، از قدمتی دیرینه برخوردار است.

دامغان در متون باستانی به نام «هکاتوم‌پیلوس» یا «شهر صددروازه» آمده و در دوره‌ای پایتخت حکومت اشکانیان بود.

این شهر از گذشته‌های دور به‌عنوان نقطه‌ای سوق‌الجیشی و محل تجارت شناخته می‌شد و به همین دلیل اسکندر و جانشینان او پس از تصرف دامغان، برای حفظ امنیت شهر، حصاری گرداگرد آن کشیدند و بناهای عمومی و دولتی متعددی در آن برپا کردند.

حمدالله مستوفی درباره دیوار باره‌ شهر دامغان می‌نویسد «هر ضلعش نزدیک به چهار کیلومتر و دور آن هشت هزار گام بود که در اثر باران و حوادث، تنها دیواری بیش از چهار متر ارتفاع و بیش از ۶ متر باقی مانده است».