ایرنا/ کاروانسراها، ابنیه‌های تاریخی هستند که گَرد فراموشی هم نمی‌تواند از عظمت این بناهای باشکوه و ارزشمند بکاهد، این مجموعه‌ها ظرفیتی مغفول در توسعه گردشگری جاده‌ای هستند که می‌توانند بار دیگر چون ققنوس سر از خاک بردارند و گردشگری در این حوزه را رواج دهند.

کاروانسرا، در خاورمیانه به مسافرخانه‌ها یا مهمان‌خانه‌هایی که در فضای بزرگ برای راحتی کاروان‌ها هستند گفته می‌شود که اغلب در این نوع مهمان‌خانه‌ها که حیاطی بزرگ دارند، مسافران برای شب توقف می‌کردند.

واژه کاروانسرا، ترکیبی است از «کاروان» (کاربان) به چم گروهی جنگجو، یا مسافر که گروهی سفر می‌کنند و «سرای» به معنی خانه و مکان. هر ۲ واژه برگرفته از زبان پهلوی است. کاروان امروزه یک کلمه بین‌المللی است و در بیشتر زبان‌ها وجود دارد.

پررونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست در این دوران بود که شاه عباس با توجه به تدبیر خود، تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم گرفت.

از جمله کاروانسراهایی که در دوره صفویه ایجاد شده، کاروانسرای شاه عباسی کرج است که این کاروانسرا در زمان شاه سلیمان صفوی و بین سال‌های ۱۰۷۸ تا ۱۱۰۹ برپا شده است.

تاریخچه شکل گیری کاروانسراها

نیاز انسان به سرپناه و مأمن در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده‌است در ایران در گذشته بسیار دور آثار و مظاهری از این‌گونه بناها و استراحتگاه‌های بین راه دیده می‌شود که بسیاری از آنها را می‌توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری و هنری عصر خود به حساب آورد.

هردوت تاریخ‌نگار یونانی از ساختمان‌هایی یاد می‌کند که به‌دست هخامنشیان بنا شده بود. وی از یکصد و یازده بنای کاروانسرا (چاپارخانه) نام می‌برد.

در زمان ساسانیان اهمیت بسیاری به ساخت راه‌ها و همچنین امنیت جاده‌ها داده شد، از جمله کاروانسراهای این دوره می‌توان به کاروانسرای دروازه گچ، کنار سیاه در استان فارس، دیرگچین و رباط انوشیروانی در امتداد جاده ابریشم اشاره کرد.

احداث کاروانسرا در منطقه، سابقه‌ای بسیار طولانی داشته و ساخت آن در جاده‌های کاروانی به منظور استراحت و سرپناه، در ادوار مختلف به ویژه دوره اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده‌است. نمونه‌های بسیار زیبا و جالب توجه از معماری این‌گونه بناها در پهنه ایران به یادگار مانده که، معرف ذوق هنری و مهارت معماران، است.

فاصله زیاد بین شهرها در گذشته‌های دور با توجه به بیابانی و خشک بودن مسیرهای ارتباطی، وجود مکان‌های بین راهی را برای استراحت و امنیت کاروان‌های تجاری ایجاب می‌کرد که رفته رفته بناهایی به نام "کاروانسرا" برای انجام این موضوع احداث شدند، هرچند امروزه متاسفانه تنها تعداد معدودی از آنها برجای مانده است.

وجود بناهایی تحت عنوان "کاروانسرا" که از آن به چاپارخانه نیز یاد می‌شود در تاریخ پر فراز و نشیب کشور ما، به خصوص در بخش تجارت، از اهمیت دوچندانی برخوردار بوده، چرا که ایران به دلیل واقع شدن در جاده ابریشم به عنوان پل ارتباطی آسیا با اروپا و آسیا و همچنین موقعیت استراتژیکی خود همیشه مورد توجه قرار داشته است. تاکنون ۴۵ کاروانسرای ایران در فهرست یونسکو ثبت شده است.

ثبت ملی ۱۲ کاروانسرا در استان مرکزی

استان مرکزی در مجموع دارای ۲۳ کاروانسرای تاریخی است که از این تعداد ۱۲ کاروانسرا در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

مهمترین کاروانسراهای استان مرکزی عبارتند از کاروانسرای دودهک، مجد الممالک، عبدالغفارخان و باغ شیخ.

سایر کاروانسراهای استان شامل شاه عباسی، مشهد میقان، ورده ساوه، جون آباد محلات، پانگان ساوه، خشکه رود، گردین، خمسه آباد، حجیب، مشک‌آباد، و گلستان اراک هستند که در زمان خود میزبان و حامی بازرگانان و مسافران بودند.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی گفت: ۱۲ کاروانسرای تاریخی این استان به دلیل بهره‌مندی از داشته‌های غنی معماری و کاربری خاص در برهه‌های تاریخی پیشین در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

محمود مرادی‌نراقی افزود: استان مرکزی در مجموع دارای ۲۳ کاروانسرای تاریخی است که هشت کاروانسرا دارای مالکیت خصوصی، اوقافی، میراث فرهنگی و عام‌المنفعه است.

وی اظهار کرد: کاروانسراها از جمله اماکنی است که در حاشیه مسیر راه‌های اصلی ساخته می‌شدند و کاربری آن‌ها به عنوان استراحتگاه و اقامتگاه مسافران و کاروان ها بوده که در عرصه تاریخی، ویژگی‌ها و خصوصیات خاصی را در معماری و کاربری داشته است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی اضافه کرد: سیاست سازمان میراث فرهنگی بر حفظ، کاروانسراها و جلوگیری از تخریب آن‌ها است و در این راستا از جذب سرمایه‌گذار برای مرمت‌های اولیه و تغییر کاربری این اماکن تاریخی استقبال می‌شود.

مرادی‌نراقی ادامه داد: کاروانسرای خانک تفرش از بناهای ارزشمند دوره صفویه و نمونه‌ای از کاروانسراهای ثبت شده ملی است که اخیرا برای مرمت اضطراری این مجموعه تاریخی یک میلیارد ریال اعتبار در نظر گرفته شده است.

وی اظهار کرد: کاروانسرای عبدالغفار خان باغ شیخ و دودهک نیز از آثار مهم به جای مانده از اعصار گذشته در استان مرکزی است.

مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی اضافه کرد: کاروانسرای دودهک نیز یادگاری از دوره صفویه و در مسیرجاده دودهک به دهستان خورهه است که در فاصله حدود ۲۰۰ متری بزرگراه قم - دلیجان قرار دارد.

مرادی نراقی افزود: کاروانسرای عبدالغفار خان باغ شیخ نیز در هشت کیلومتری شرق شهر ساوه و اتوبان ساوه - قم در روستای باغ شیخ قرار دارد که سال ۱۲۰۰ هجری قمری ساخته شده است.

وی تصریح کرد: اغلب این کاروانسراها متعلق به دوره صفویه هستند و در دوران شاه عباس اول نیز تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم گرفته شد.

معاون میراث فرهنگی، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی هم گفت: ۲۳ کاروانسرا در این استان وجود دارد که از این تعداد هشت کاروانسرا پایدار هستند.

حسین محمودی افزود: این کاروانسراها را کاروانسرای دولت آباد در فراهان، مشهد میقان، ورده در زرندیه، خانک در تفرش، کهک در دلیجان، خشکرودآوه در زرندیه و باغ شیخ در ساوه هستند.

وی بیان کرد: از هفت کاروانسرای پایدار استان مرکزی، هفت کاروانسرا، آجری و یک کاروانسرا، سنگی هستند که کاروانسراهای دولت‌آباد، ورده، کهک، خشکرود، دودهک و سایر از جمله کاروانسراهای آجری به شما می‌روند.

کاروانسرای باغ شیخ در ساوه به بخش خصوصی واگذار شده و کاروانسرا در روستایی به همین نام در مالکیت اوقاف و امور خیریه استان مرکزی قرار دارد.

معاون میراث فرهنگی، اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان مرکزی اضافه کرد: صندوق حفظ و احیا میراث فرهنگی مالک کاروانسرای دودهک دلیجان است.

گرد سنگین فراموشی، موجب تخریب کاروانسراها

کارشناس باستان‌شناسی هم گفت: متاسفانه به دلیل جابجایی مسیرها و جاده‌ها در سال‌های اخیر و تغییر در سیستم حمل و نقل، این بناهای مهم و تاریخی اهمیت گذشته خود را از دست داده و به دلیل دور افتادن از جاده‌های امروزی به دست فراموشی سپرده شده‌اند و در کمال تاسف است گرد سنگین فراموشی موجب تخریب این بناها شده است.

عابد زنجانی افزود: عدم توجه به اهمیت این بناها، موجب سودجویی بعضی از مالکان و جستجوگران گنج‌های خیالی شده که باعث تخریب هرچه بیشتر این بناهای مهم شده است.

وی تصریح کرد: بنابراین لزوم توجه به اهمیت مرمت و بازسازی کاروانسرهای تاریخی بیشتر حس می‌شود، امروزه با وجود جذابیت فراوان و روبه‌رشد صنعت گردشگری و نیاز جامعه به پیوند با طبیعت و تاریخ و تمدن می‌توان با رویکرد جدیدی به کاروانسراها نگاه کرد.

این کارشناس باستان شناسی معتقد است: مرمت این بناهای باشکوه موجب شکل‌گیری کاربری جدید در این بناها خواهد شد و مزایای فراوانی از جمله احیای آنها و جلوگیری تخریب و از بین رفتن بناها، ایجاد جاذبه‌های گردشگری، کارآفرینی بسیار خوب ( برگزاری مراسم آیینی، کنسرت‌های موسیقی، نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های مختلف) جذب گردشگر مشتاق تاریخ، جذب سرمایه و تولید ثروت را خواهد داشت.

زنجانی خاطر نشان کرد: اقامت در بنایی به قدمت تاریخ موجب ایجاد پیوند روحی با گذشته پرافتخار ایران، احساس غرور ملی به همراه خواهد داشت.

وی بیان کرد: همچنین اقامت در این مکان‌های زیبا با معماری خاص دوران صفویه و ادوار تاریخی می‌تواند به گردشگر حس زندگی در آن دوران باشکوه را القا کند که نیاز است تا افراد خیر و یا سرمایه‌دار به سرمایه‌گذاری در مسیر مرمت این بناها تشویق شوند تا هم این آثار احیا شوند و هم زمینه خلق درآمد و اشتغال نیز از این مسیر فراهم شود.

کلام آخر:

کاروانسراها با توجه به وسعت زیادی که دارند، نیازمند اعتبارات برای تعمیر و بازسازی آن‌ها است این در حالی است که وزارت میراث‌فرهنگی از عهده تأمین اعتبار برای تعمیر، مرمت و بازسازی کاروانسراها برنمی‌آید که باید از ظرفیت سرمایه‌گذاران یا افراد نیکوکار برای حفظ و نگهداری این داشته‌های فرهنگی استفاده کرد.

کاروانسراها، می‌توانند در توسعه گردشگری جاده‌ای و رونق اقتصادی در موقعیت جغرافیایی بنا نقش ایفا کنند ظرفیتی که گذشتگان به آن پی بردند و گذر زمان این کارکرد را فراموش کرده است.