زومیت/ وقتی انسان‌ها از زندگی شکارچی‌محور فاصله گرفته و شروع به زندگی در نزدیکی حیوانات کردند، طوفانی از عوامل بیماری‌زا نیز به آنها نزدیک‌تر شدند.

انسان‌ها دست‌کم ۳۷ هزار سال است که با باکتری‌ها و ویروس‌های باستانی دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند. اکنون برای اولین بار، دانشمندان موفق شده‌اند دی‌ان‌ای عوامل بیماری‌زا را بررسی کنند و به نقطه عطفی مهم در تاریخ بیماری‌ها برسند: حدود ۶۵۰۰ سال پیش، ترکیبی از تغییرات زیستی در بدن انسان و دگرگونی‌های اجتماعی، شرایطی را پدید آورد که موجی از بیماری‌های جدید را به راه انداخت و این موج، مسیر تکامل انسان را برای همیشه دگرگون کرد.

دانشمندانی از دانشگاه کورتین استرالیا و دانشگاه کپنهاگ دانمارک برای نخستین بار توانستند خط زمانی تکامل میکروب‌های مضر را که در گذشته انسان‌ها را در سراسر اروپا و آسیا آلوده کرده بودند، ترسیم کنند. آن‌ها در این فرایند به تغییر چشمگیر در میزان خطر بیماری‌ها پی بردند که همزمان با ظهور دام‌پروری اتفاق افتاده است.

پژوهشگران با تحلیل دی‌ان‌ای باستانی ۲۷۹ نمونه از بقایای انسانی، ده‌ها عامل بیماری‌زا را از قطعات ژنتیکی باکتری‌ها، ویروس‌ها و انگل‌ها شناسایی کردند که زمانی نیاکان ما را آلوده می‌کردند. بسیاری از این عوامل بیماری‌زا که به ۵۸ جنس تعلق دارند، به‌عنوان اجداد میکروب‌هایی شناسایی شدند که امروزه نیز تهدیدی برای ما محسوب می‌شوند، از جمله «کرم کدو»، ویروس «هپاتیت B»، «سالمونلا» و «مایکوباکتریوم» (عامل سل).

و اینجاست که موضوع جالب می‌شود. ما می‌دانیم که در بررسی خط زمانی بیماری‌های عفونی، حدود ۶۵۰۰ سال پیش شاهد انفجاری از عوامل بیماری‌زای متنوع بودیم که از حیوانات به انسان منتقل شدند و این روند حدود ۱۵۰۰ سال بعد به اوج رسید. این اتفاق همزمان با پیدایش کشاورزی و شروع زندگی انسان‌ها در مجاورت بسیار نزدیک‌تر با حیوانات، در مقایسه با سبک زندگی شکارچی‌محور پیشین بود.

اهلی‌کردن حیواناتی مانند گاو، خوک، گوسفند و مرغ شرایط ایده‌آلی برای انتقال عوامل بیماری‌زا و میکروب‌هایی که منشأ حیوانی دارند، فراهم کرد. بسیاری از بیماری‌های خطرناک و مرگبار مانند سل، آنفلوآنزا و سرخک احتمالاً در ابتدا از عفونت‌های حیوانی آغاز شده‌اند. شواهد زیادی از شیوع اخیر بیماری‌های ناشی از حیوانات وجود دارد که نشان می‌دهد این موضوع تنها مربوط به گذشته‌های دور نیست.

در عصر کشاورزی، همراه با شکل‌گیری جوامع پرجمعیت‌تر و شرایط بهداشتی ضعیف، این عوامل بیماری‌زای منشاء گرفته از حیوانات طوری تکامل یافتند که راحت‌تر بین انسان‌ها منتقل شوند، بدون اینکه دیگر نیازی به حیوانات به‌عنوان واسطه داشته باشند.

اما محققان به نکته جالب دیگری نیز اشاره می‌کنند: «در آن دوران، مغز انسان‌ها بسیار بزرگ‌تر از نیاکانشان شده بود که این امر به شکل‌گیری جوامع پیچیده‌تر و پیشرفت سریع‌تر کمک کرد. اما همین موضوع ما را در برابر بیماری‌ها آسیب‌پذیرتر کرد. مغز بزرگ، از نظر زیستی بسیار پرهزینه است؛ زیرا درحالی که تنها حدود دو درصد از وزن بدنمان را تشکیل می‌دهد، حدود ۲۰ درصد از انرژی بدن را آن هم در حالت استراحت مصرف می‌کند.»

پژوهشگران اضافه می‌کنند که برای تأمین انرژی چنین اندام پرمصرفی، احتمالاً نوعی تبادل با عملکرد سیستم ایمنی بدن اتفاق افتاده است.

محققان واکنش سلول‌های ایمنی انسان و شامپانزه را در برابر مجموعه‌ای از ویروس‌ها و باکتری‌هایی که مخصوص انسان هستند مقایسه کردند. آن‌ها با استفاده از موش‌های دستکاری‌شده ژنتیکی که دارای ویژگی‌های انسانی بودند، پیوند سلول‌های بنیادی و توالی‌یابی آران‌ای، دریافتند که سیستم ایمنی شامپانزه‌ها سریع‌تر و قوی‌تر واکنش نشان می‌دهد، درحالی که سلول‌های انسانی واکنش‌های ضعیف‌تری از خود نشان می‌دهند؛ به‌ویژه در ژن‌هایی که نقش کلیدی در مبارزه با عفونت دارند.

واکنش ضعیف‌تر سیستم ایمنی ما ممکن است به محافظت از مغز بزرگ‌ترمان در برابر التهاب‌های آسیب‌زا کمک کرده باشد، اما در عین حال باعث شده انسان‌ها در برابر عوامل بیماری‌زای جدیدی که از حیوانات می‌آیند، آسیب‌پذیرتر شوند.

هرچند اوج عفونت‌ها حدود ۵ هزار سال پیش بوده، این به معنای کاهش ابتلای انسان‌ها نیست؛ بلکه ویروس‌ها و واکنش سیستم ایمنی ما نسبت به بسیاری از آن‌ها در طول زمان تغییر کرده‌اند.

زمانی که انسان‌ها به عوامل بیماری‌زای حیوانی در محیط خود برخورد کردند، تعداد میکروب‌های جدیدی که می‌توانستند به آن‌ها منتقل شوند، کاهش یافت. برخی از این عوامل بیماری‌زا به‌طور موفقیت‌آمیزی در میان جمعیت‌های انسانی مستقر شدند و به طور مداوم در این جمعیت‌ها گردش کردند. در این مسیر، این میکروب‌ها ویژگی‌های خاصی پیدا کردند که آن‌ها را به عوامل بیماری‌زای ویژه انسان‌ها تبدیل کرد، مانند بیماری سل.

تکامل انسان‌ها به موجودی با مغزهای بزرگ‌تر، سیستم ایمنی آن را تضعیف کرد

بنابراین، با وجود پیشرفت‌های پزشکی امروزی، انسان‌ها همچنان به‌طور ویژه در برابر برخی از بیماری‌های پایدار و مرگبار جهان آسیب‌پذیرند و این نتیجه تکامل بیولوژیکی و اجتماعی ما است.

اگرچه موارد انتقال بیماری از حیوان به انسان احتمالاً پیش از ۶۵۰۰ سال پیش نیز وجود داشته، خطر و گستردگی این انتقال‌ها احتمالاً با رواج دام‌داری و چرای دام افزایش یافته است. امروزه، بیش از ۶۰ درصد بیماری‌های عفونی نوظهور منشأ حیوانی دارند. مطالعه‌ی دانشمندان برای زمان حال بسیار اهمیت دارد؛ چرا که ما هنوز با پیامدهای دوران کشاورزی دست و پنجه نرم می‌کنیم و آن عوامل بیماری‌زای باستانی همچنان میلیون‌ها نفر را آلوده می‌کنند.

مطالعه در مجله نیچر منتشر شده است.