ایرنا/ با فرا رسیدن فصل تابستان، الگوی زندگی بخش بزرگی از جامعه به‌ویژه کودکان، نوجوانان و دانشجویان دچار تغییر می‌شود که این تعطیلی مدارس و دانشگاه‌ها به‌طور طبیعی موجب شکل‌گیری زمان آزاد گسترده‌ای می‌ شود.

تابستان و اوقات فراغت، فرصتی است طلایی که در همنشینی با فضای مجازی می‌تواند به نقطه عطفی برای رشد یا به گسستی در سلامت روانی، اجتماعی و فرهنگی تبدیل شود. نگاهی واقع‌گرایانه متکی بر پژوهش و تجربه، می‌تواند به جامعه کمک کند تا از ظرفیت‌های نوین بهره‌برداری کرده و آسیب‌ها را به حداقل برساند.

اگر این مهم به‌ درستی مدیریت نشود، می‌تواند پیامدهایی گوناگون در پی داشته باشد چرا که در این میان، فضای مجازی و ابزارهای نوین ارتباطی نقش بسیار پررنگی در پر کردن اوقات فراغت افراد ایفا می‌کنند اما این نقش، همانطور که در بسیاری از حوزه‌های دیگر نیز دیده می‌شود، همزمان شامل فرصت‌ها و آسیب‌هایی است که نیازمند بررسی علمی و فارغ از سوگیری است.

اوقات فراغت، فرصتی برای رشد یا تهدیدی پنهان

اوقات فراغت مفهومی است که بسته به سن، طبقه اجتماعی، سطح سواد و سبک زندگی افراد، معنا و کارکرد متفاوتی پیدا می‌کند. در نگاه روان‌شناختی و جامعه‌شناختی، فراغت نه فقط بیکاری، بلکه زمانی برای بازیابی توان ذهنی، رشد خلاقیت، تعاملات اجتماعی و توسعه مهارت‌های فردی تلقی می‌شود. تابستان، در این میان، فرصتی برای تحقق این اهداف است؛ مشروط بر آنکه با برنامه‌ریزی همراه باشد.
نبود ساختار در روزهای تابستانی، به‌ویژه برای کودکان و نوجوانان، گاهی باعث بی‌هدفی، انزوا یا تمایل به رفتارهای پرخطر می‌شود. تجربه زیستی بسیاری از خانواده‌ها نشان می‌دهد که در غیاب برنامه‌ریزی مؤثر، اوقات فراغت می‌تواند زمینه‌ساز افسردگی، پرخاشگری یا حتی گرایش به بزهکاری باشد. از سوی دیگر، اگر این زمان با فرصت‌های هدفمند مانند شرکت در کارگاه‌های مهارتی، برنامه‌های فرهنگی، اردوها یا فعالیت‌های داوطلبانه پر شود، می‌تواند به‌مثابه یک موتور محرک برای رشد فردی و اجتماعی عمل کند.

فضای مجازی، به‌ویژه پس از همه‌گیری کرونا ، به بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی افراد تبدیل شده است. در تابستان، که زمان فراغت بیشتر می‌شود، میزان استفاده از رسانه‌های دیجیتال نیز به شکل معناداری افزایش می‌یابد.

کودکان و نوجوانان بیشتر به سراغ شبکه‌های اجتماعی، بازی‌های آنلاین، ویدئوهای سرگرم‌کننده و چت‌روم‌ها می‌روند. اما پرسش اساسی آن است که این فضا تا چه اندازه به رشد آن‌ها کمک می‌کند و در کدام موارد به زیانشان تمام می‌شود؟
از دیدگاه علمی، فضای مجازی می‌تواند زمینه‌ساز آموزش، تعامل اجتماعی و تقویت مهارت‌های دیجیتال باشد. نوجوانانی که از این فضا برای یادگیری زبان دوم، برنامه‌نویسی، آشنایی با فرهنگ‌های مختلف و توسعه توانمندی‌های هنری استفاده می‌کنند، بدون تردید بهره‌بردار این زیست‌جهان نوین‌ هستند. اما نبود سواد رسانه‌ای کافی، نبود نظارت والدین و الگوسازی نادرست، موجب می‌شود بخش قابل توجهی از مصرف محتوای دیجیتال به سمت سرگرمی‌های سطحی، الگوبرداری‌های ناسالم، مقایسه‌های اجتماعی مخرب و گاه حتی اعتیاد روانی سوق پیدا کند.

فرصت‌ها و آسیب‌ها نوجوانان در فضای مجازی

یک جامعه‌شناس و روانشناس اجتماعی دراین زمینه به خبرنگار ایرنا در خصوص فرصت‌ها و تهدیدهای فضای مجازی در اوقات فراغت تابستانی گفت: مدیریت اوقات فراغت دیگر یک انتخاب فردی نیست؛ بلکه مسائله‌ای راهبردی در حوزه سلامت اجتماعی و روانی جامعه محسوب می‌شود.

دکتر " احمد علی جبارزاده " اظهار کرد: دسترسی به منابع یادگیری آزاد، دوره‌های مجازی، و کلاس‌های آنلاین که می‌تواند شکاف‌های آموزشی را کاهش دهد.

وی اضافه کرد: حضور در پلتفرم‌های تعاملی (نظیر تالارهای گفتگو، پروژه‌های مشارکتی آنلاین) می‌تواند مهارت همکاری از راه دور را توسعه دهد و پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب، اینستاگرام یا اپلیکیشن‌های طراحی، به نوجوانان امکان بیان خود و کشف استعدادها را می‌دهند.
جبارزاده اعتیاد دیجیتال را یکی از تهدیدهای فضای مجازی بویژه در فصل تابستان ذکر کرد و افزود :استفاده بیش از حد از فضای مجازی ممکن است به اعتیاد رفتاری منجر شود و چرخه خواب، تغذیه و روابط واقعی را مختل کند.
وی گفت: همچنین انزوای اجتماعی از دیگر موارد آسیب برای نوجوانان و جوانان است که تعاملات مجازی جایگزین ارتباطات چهره‌به‌چهره می‌شود و این امر، به‌ویژه در سنین رشد، ممکن است آسیب‌زا باشد.

محتوای ناسالم و الگوهای نادرست

جبارزاده بیان کرد: محتوای ناسالم و الگوهای نادرست می تواند با قرار گرفتن در معرض الگوهای مصرف‌گرایی، زیبایی‌شناسی غیرواقعی، یا خشونت رسانه‌ای می‌تواند تأثیرات پایداری بر ذهنیت فرد بگذارد.

وی به راهکارهای تعادل‌بخشی در این زمینه اشاره کرد و یادآورشد که از منظر علمی، کلید استفاده سالم از فضای مجازی در تابستان نه در محدودسازی مطلق، بلکه در آموزش سواد رسانه‌ای، برنامه‌ریزی هدفمند و گفت‌وگوی مداوم میان والدین، مربیان و نوجوانان است.

راهکارهای تعادل‌بخشی

این روانشناس اجتماعی گفت: خانواده‌ها و نهادهای آموزشی باید به جای مقابله‌جویی به هم‌افزایی بپردازند؛ یعنی فضای مجازی را به عنوان واقعیتی گریزناپذیر بپذیرند و تلاش کنند حضور در آن را هدفمند، آگاهانه و در چارچوب سازنده هدایت کنند.

جبارزاده اظهار کرد: همچنین ایجاد تنوع در برنامه‌های فرهنگی، ورزشی، هنری و کارآفرینانه در سطح محلات و شهرها، می‌تواند میل به پناه بردن انحصاری به فضای مجازی را کاهش دهد. توجه به ظرفیت سازمان‌های مردم‌نهاد، کتابخانه‌های عمومی، مراکز فرهنگی و حتی فضاهای مجازی بومی‌سازی‌شده، در این زمینه راهگشااست.