دنیای اقتصاد/متن پیش رو در «دنیای اقتصاد» منتشر شده و انتشارش در «آخرین خبر» به معنای تایید آن نیست

سعیده سادات فهری: با گذشت بیست و یک ماه از پذیرفته شدن سند عضویت دائم ایران در اجلاس شانگهای، سرانجام روز سه‌شنبه 13 تیر ایران رسما به عضویت این سازمان درآمد. ایران تقریبا از زمان شکل‌گیری این سازمان در سال 1996 خواستار عضویت در آن بود و با برخی پیگیری‌‌‌ها در سال ۲۰۰۵ به عنوان عضو ناظر به این سازمان ملحق شد و در نهایت روز گذشته یعنی روز چهارم ژوئیه مصادف با 13 تیر ماه 1402 شاهد عضویت کامل ایران در این سازمان بودیم. طی این‌‌‌ سال‌ها موانع چندی باعث شده بود که عضویت ایران به تعویق بیفتد؛ زیرا در صورت مخالفت یکی از اعضای رسمی سازمان شانگهای، امکان‌پذیرش و الحاق کشوری جدید وجود ندارد. در این خصوص می‌توان به مخالفت تاجیکستان اشاره کرد. به هر حال با گذر از موانع مختلف، ایران به عضویت شانگهای درآمد؛ اما این سازمان با چه هدف و رسالتی شکل گرفت؟

در ابتدا گفته می‌شد که شانگهای، سازمانی اوراسیایی میان‌‌‌دولتی است و برای همکاری‌‌‌های چندجانبه امنیتی، اقتصادی و سیاسی تشکیل شده است. این سازمان در سال ۱۹۹۶ توسط رهبران چین، روسیه، قزاقستان، قرقیزستان و تاجیکستان با هدف برقرار کردن موازنه در برابر نفوذ آمریکا و ناتو در منطقه، پایه‌‌‌گذاری شد. به طور کلی سازمان همکاری شانگهای نماد ائتلاف کشورهای موسوم به شرق است که نوع نگاه‌‌‌شان به نظام بین‌الملل، سیاست‌‌‌ خارجی آمریکا و به‌طور کلی غرب متفاوت است و در عین حال اشتراک دیدگاه و منافع بین آنها وجود دارد.این بلوک در زمانی که نظام تک‌‌‌-چند قطبی وجود داشت، به عنوان یک نماد مطرح بود ولی هنوز همگرایی بین اعضا تقویت نشده بود.

به مرور این ایده از سوی اعضای اصلی سازمان شانگهای مطرح شد که کشورهای دیگری به جز غرب می‌توانند بر روندهای بین‌المللی تاثیرگذار باشند و ترتیبات امنیتی، سیاسی و اقتصادی را در منطقه خود مدیریت کنند. بنابراین با در پیش گرفتن چنین نگاهی، سازمان شانگهای نیز به افزایش اعضای خود روی آورد. از سوی دیگر به نظر می‌رسد نظام بین‌الملل امروز در وضعیت انتقالی است و این وضعیت بیانگر آن است نظام تک‌‌‌-چند قطبی دیگر کارآیی ندارد و نظام دیگری هم جایگزین آن نشده است.در عین حال با بروز جنگ اوکراین، ترتیبات امنیت و ژئوپلیتیک جهان از این جنگ متاثر شد.

لذا چون در حالت انتقالی قرار داریم اکنون کشورها بین شرق و غرب می‌توانند امکان مانور قدرت داشته باشند. در چنین فضایی جذابیت سازمان‌هایی چون شانگهای و بریکس برای کشورها افزایش یافته است. امروز صحبت از پیوستن عربستان سعودی به شانگهای است چرا که کشورها با عضویت در آن می‌توانند نقش‌‌‌آفرینی خود را در جهان گسترش دهند. این نگاه یعنی مزایای پیوستن به سازمانی چون شانگهای با افزایش رشد و نفوذ چین در نظام بین‌الملل شدت گرفته است. در هر سازمان و بلوکی که چین باشد، کشورهایی که به دنبال حداکثر کردن منافع خود هستند، تمایل پیدا می‌کنند که هم در آنها حضور داشته باشند و هم بازی خود با غرب را پیش ببرند.

اما در رابطه با عضویت ایران در سازمان شانگهای باید در نظر داشت که روابط امنیتی، استراتژیک و سیاسی ایران با چین و روسیه در سال‌های اخیر افزایش یافت و این زمینه‌‌‌ای را فراهم کرد تا ایران بتواند در بلوکی که اهمیت آن در حال افزایش است، حضور پیدا کند. این اتفاق برای سیاست خارجی ایران مهم است و بعد از انقلاب شاید مهم‌ترین سازمانی که کشور به عضویت آن درآمده است، همین شانگهای است. حال پرسش این است که مزیت و فرصت‌‌‌های عضویت ایران در شانگهای برای کشور چیست؛ این مساله چه تاثیری بر موقعیت ژئوپلیتیک ایران و روابط مان با روسیه و چین دارد؟

فرصت‌‌‌ سیاسی شانگهای برای تهران
امید رحیمی، پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی در پاسخ به روزنامه «دنیای‌اقتصاد» گفت: «شانگهای یکی از مهم‌ترین سازمان‌هایی است که ایران به عضویت آن درآمده و پیش‌تر سابقه عضویت در چنین سطحی از سازمان‌ها را نداشت.»رحیمی با اشاره به اینکه بحث فرصت‌‌‌های سیاسی شانگهای بر ابعاد دیگر آن غلبه می‌کند، توضیح داد: «دیالوگ‌‌‌های سیاسی که در چارچوب شانگهای با کشورهایی چون روسیه، چین، هند، پاکستان و کشورهای آسیای مرکزی به وجود می‌‌‌آید در واقع بزرگ‌ترین مزیت و فرصت برای ایران است.» وی همچنین به خروج ایران از انزوای سیاسی که غرب به دنبال آن بود، پرداخت و گفت: هر سال حداقل یک نشست در سطح سران شانگهای برگزار می‌شود و سطح ارتقایافته‌‌‌ای از کنش سیاسی و دیپلماتیک را برای جمهوری اسلامی به ارمغان می‌‌‌آورد. وی با بیان اینکه شانگهای برخی فرصت‌‌‌های اقتصادی و امنیتی نیز دارد، افزود: «در خصوص همکاری‌‌‌های امنیتی و اقتصادی، اختلاف‌‌‌نظرها و چالش‌‌‌هایی بین کشورها وجود دارد که ممکن است همکاری‌‌‌ها را تقلیل دهد.»

تعامل بیشتر با روسیه و چین
رحیمی در توضیح این موضوع که آیا روابط ایران با روسیه و چین بعد از عضویت کشور در شانگهای دچار تغییر و تحولی می‌شود، گفت: «روابط ما با چین و روسیه تابع یکسری منافع، رویکردهای مشترک و چارچوب‌‌‌های منطقه‌‌‌ای و بین‌المللی است و در این تحرکات و پویایی‌‌‌ها برخی تعارضات و همسویی‌‌‌های منافع شکل می‌گیرد. بنابراین ماهیتا اگر به روابط ایران با مسکو و پکن نگاه کنیم، متاثر از این روند است اما حضور در این سازمان بستر تعاملی بیشتری را برای ایران فراهم می‌‌‌آورد. یعنی به عنوان مثال در سال‌های گذشته روسای جمهوری ایران و چین هر چند سال یکبار به طور مستقیم دیدار می‌‌‌کردند اما در چارچوب شانگهای هر سال حداقل یک دیدار بین روسای دولت‌‌‌ها به صورت مستقیم و چندجانبه صورت خواهد گرفت. در سطح پایین‌‌‌تر نیز دیدار وزرای خارجه در دستور کار قرار می‌گیرد.

بنابراین چارچوبی برای مفاهمه مشترک پیش می‌‌‌آید.»پژوهشگر مسائل آسیای مرکزی با اشاره به اینکه در شانگهای یک بستر چندجانبه منطقه‌‌‌ای سیاسی و امنیتی وجود دارد و کشورهای مختلف نگاه‌‌‌ها و دغدغه‌‌‌های سیاسی، امنیتی و استراتژیک خودشان را واضح‌‌‌تر بیان می‌کنند، گفت: «از این جهت چارچوب گفت‌وگو و مفاهمه بیشتری شکل می‌گیرد که این مفاهمه بیشتر کمک می‌کند تا هم روسیه و چین و هم ایران بهتر یکدیگر را درک کنند و فرصت گفت‌وگو و تعامل بیشتر و حل و فصل چالش‌‌‌ها در مکانیزم‌‌‌های بهتر فراهم شود.»

افزایش وزن ایران در مذاکرات با غرب
این کارشناس در خصوص تاثیر عضویت ایران در شانگهای بر مناسبات‌‌‌مان با غرب نیز توضیح داد: «یک موضوع خیلی جدی در بحث شانگهای که فراتر از شعارها بسیار موثر است، بحث توازن است. ایران با غرب یکسری تنش‌‌‌ها دارد و یکسری مذاکرات نیز در حال پیگیری است.در مذاکرات، وزن طرفین برای چارچوب مذاکراتی و برای امتیازات ارائه شده و دریافت شده بسیار اهمیت دارد.حضور ایران در شانگهای وزن ایران را افزایش می‌دهد و اگر از منظر افزایش وزن نگاه کنیم ایران دست پر‌‌‌تری در مذاکرات با غرب خواهد داشت.»وی ادامه داد: «اما اگر بگوییم شانگهای پتانسیل بیشتری به ایران برای مقابله با غرب می‌دهد به صورت سلبی احتمال آن کم است اما به صورت ایجابی، همکاری بهتر و بیشتر ایجابی با پکن و مسکو در چارچوب شانگهای و خارج از آن و بازتولید روابطی که در این پلتفرم ایجاد می‌شود، می‌تواند در میان‌مدت و بلندمدت به تقویت مشارکت راهبردی منجر شود و در نهایت موضع ایران در برابر غرب را تقویت کند.»

شکستن انزوای دیپلماتیک ایران
امین رضایی‌نژاد، مسوول میز شبه‌‌‌قاره در اندیشکده جریان نیز به «دنیای‌اقتصاد» گفت: «از منظر عموم مخاطبان، عضویت ایران در سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای در عمل به معنای اتصال رسمی ایران به بازی‌‌‌ای به بزرگی نیمی از جمعیت کره زمین است. اما نباید فراموش کرد که سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای پیش از آنکه سازمانی با کارکرد اقتصادی باشد، یک رژیم امنیتی است. در نتیجه صرف توجه به ابعاد اقتصادی عضویت ایران در این سازمان که قطعا در مواردی چون بهبود تجارت با همسایگان شرقی، فروش منابع هیدروکربنی با دردسر کمتر، استفاده از مزیت‌‌‌های ترانزیتی کشور در تجارت جهانی موثر واقع می‌شود، نمی‌تواند درک کاملی از مزایای پیوستن ایران به این سازمان را به دست دهد.» رضایی‌‌‌‌‌‌نژاد تاکید کرد: «همان‌طور که گفته شد سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای یک رژیم امنیت دسته‌‌‌جمعی بوده که دستیابی به توافقات راهبردی در عرصه تصمیم‌‌‌سازی در درون آن، ماهیت اجماعی دارد. در نتیجه اگر هرکدام از اعضا احساس کنند تصمیمی در راستای تضعیف حاکمیت ملی آنان در حال اتخاذشدن است، می‌توانند به‌‌‌راحتی آن را وتو کنند.»

به گفته این کارشناس، این موضوع به معنای حق برابر تمامی اعضا در ساختار تصمیم‌گیری در سازمان بوده و در عمل می‌تواند به یک جهش در حوزه دیپلماسی برای کشوری مثل ایران تعبیر شود. کشوری که سال‌ها در انزوای دیپلماتیک قرار داشته و از صحنه تصمیم‌‌‌سازی در عرصه بین‌المللی کنار گذاشته شده بود.  این کارشناس تاکید کرد: «در نتیجه می‌توان انتظار داشت نه‌‌‌تنها ایران، بلکه رابطه تمامی کشورهای عضو در این سازمان با کشورهای چین و روسیه به‌‌‌عنوان بنیان‌گذاران این سازمان، به‌‌‌گونه‌‌‌ای گسترش پیدا کند که در نتیجه آن شاهد شکل‌‌‌گیری بلوک شرقی با ماهیت سیاسی - امنیتی و البته اقتصادی در مقابل کشورهای غربی باشیم.

هرچند شکل‌‌‌گیری چنین بلوکی می‌تواند از نتایج طبیعی روندهای حاکم در عرصه سیاست بین‌الملل باشد، اما باید متوجه بود که اولا سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای همه آنچه از روابط با شرق عالم می‌‌‌خواهیم نیست و نباید حوزه ژئوپلیتیک هند - آرام را محدود به چند کشور (البته بسیار مهم) کرد و ثانیا همچنان ظرفیت‌‌‌های توسعه روابط با کشورهای اروپایی و همچنین حوزه همواره مغفول آفریقا باید در دستور کار دیپلماسی ایرانی قرار گیرد؛ زیرا آنچه از سرعت افول ایالات متحده و اروپا گفته می‌شود بیشتر شبیه یک افسانه بوده و به نظر نمی‌رسد قرار بر این باشد که ما شاهد یک فروپاشی ناگهانی - مانند آنچه برای اتحاد جماهیر شوروی رخ داد - باشیم.»

رضایی‌‌‌نژاد در نهایت توضیح داد: «به هر روی، عضویت در سازمان همکاری‌‌‌های شانگهای این احساس را در همسایگان ایجاد می‌کند که با یک کشور، با رویکردی کاملا تعاملی در عرصه بین‌المللی روبه‌رو هستند؛ در نتیجه پذیرش سپردن قافله‌‌‌های کالایی خود به جاده‌‌‌ها و مسیرهای مواصلاتی این کشور آسان‌تر می‌شود و در مقابل این آورده را برای ایران به همراه دارد که دیگر امنیت ایران برای همه مهم است؛ زیرا همگان از مزیت ژئوپلیتیک آن بهره‌‌‌مند هستند.»