صبح نو/متن پیش رو در صبح نو منتشر شده و انتشار آن در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

محمدامین نجفیان|  سینمای ایران در سال‌های اخیر مسیر پرفراز و نشیبی را طی کرده است. به گواه فعالان صنعت سینما در ایران و پژوهشگران این عرصه، بعد از انقلاب اسلامی، سینمای ایران با رشد قابل‌توجهی مواجه شد و توانست خود را به‌عنوان یک سینمای مولف و صاحب سبک در دنیا مطرح کند. به‌طور میانگین هر ساله حدود ۱۰۰ فیلم در سینمای ایران تولید می‌شود که بخش مهمی از این آثار به ژانر اجتماعی مربوط هستند و به دلایل مختلف سینماگران کشور در این حوزه تولیدات بیشتری نسبت به ژانرهای دیگر روانه پرده نقره‌ای سینماهای کشور کرده‌اند. برخی از این آثار اجتماعی در سال‌های اخیر دچار حواشی شده و از اکران بازماندند. فیلم «برادران لیلا» ساخته سعید روستایی آخرین فیلم از این فهرست است.در بین آثار اجتماعی، آن‌هایی که در جشنواره‌های خارجی حضور پیدا می‌کنند معمولا مورد توجه بیشتر قرار گرفته و البته حواشی بیشتری هم دامن‌گیر این نوع فیلم‌ها می‌شود. این آثار که معمولا در جشنواره‌های بین‌المللی اکران می‌شوند و به آن‌ها بال و پر داده می‌شود عمدتا با مضامینی برخلاف منافع ملی و ارائه تصویر یک‌سویه و جانبدارانه ساخته می‌شوند.
پتانسیل عظیمی که در صنعت سینما در جهت تمدن‌سازی و شکل‌دهی به رفتار اجتماعی و فرهنگ مردم یک سرزمین وجود دارد باعث شده در بسیاری از کشورها، سیاست‌گذاران کلان فرهنگی و سیاسی، سینما را در مسیر خدمت به منافع ملی، افزایش قدرت ملی، ترسیم و جبهه بین‌المللی و دیپلماسی عمومی به‌کار بگیرند. راهبردی که در کشور ما مفغول واقع شده است.
در ایران سینما و جریان شبه روشنفکری حاکم بر عرصه فرهنگ، هنر و رسانه چنین مسئولیتی را برای خود قائل نشده و احساس تکلیفی در این‌باره ندارند و در این میان شاهد مثال گویای آن برخی آثار تولید شده در ژانر اجتماعی است. وقتی اهمیت این فیلم‌ها بیشتر درک می‌شود که به این نکته توجه کنیم که عمده فیلم‌های تولید شده در سینمای ایران متعلق به این ژانر هستند. با این وجود اما، عمده فیلم‌های قرار گرفته در این دسته، خدمتی به فرهنگ جامعه نداشته و بعضا با سیاه‌نمایی، قبح‌زدایی، پرده‌دری، تزریق ناامیدی و تضعیف باورهای دینی مخاطب ایرانی را به سمت ناکجاآباد و برهوتی وحشتناک سوق می‌دهند، آثاری که بعضا نتیجه آن با بی تدبیری مدیران کلان فرهنگی کشور، امروز به ولنگاری فرهنگی رسیده و بعید هم نیست در آینده‌ای نه چندان دور به «اضمحلال فرهنگی» بینجامد.
به‌طور مثال در ساخته جدید سعید روستایی یک قبح‌شکنی فرهنگی، اجتماعی اتفاق می‌افتد و آن زدن سیلی به صورت پدر است که در هیچ کجای فرهنگ و مذهب ما ایرانی‌ها، حتی در سخت‌ترین شرایط اقتصادی چنین عملی وجود ندارد. سیلی که در ادامه آرزوی مرگ لیلا برای پدر و مادرش بایدمورد توجه قرار گیرد.
به واقع با وجود تمام ضعف‌ها و نا کارآمدی‌هایی که در عموم دستگاه‌های فرهنگی وجود دارد، به جهت پیشتاز بودن رسانه سینما در حوزه فرهنگ‌سازی و ترسیم افق‌های پیش‌روی جوامع و سرریز آثار سینمایی در رادیو و تلویزیون، تولیدات سینمایی از اصلی‌ترین شبکه‌های شکل‌دهنده به فرهنگ عمومی کشور هستند. بنابراین سینمای ایران نتوانسته با توجه به جایگاه خود در رفع آسیب‌های اجتماعی و شکل‌دهی به فرهنگ بومی و دینی در نسل جدید نقش موثری ایفا کند و در برخی موارد متاسفانه نقش مخرب داشته است.
فیلم‌های مختلفی در سال‌های اخیر به مشکلات و آسیب‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اشاره کردند اما یا قدم در مسیر افراط گذشته و همه چیز را سیاه نشان داده یا اینکه مسیر تفریط پیموده و سعی کردند همه چیز را مطلوب نشان دهند. این اتفاق باعث شده مخاطب نتواند همذات‌پنداری کند و بخشی از مخاطبان سینما ریزش کرده‌اند.

«برادران لیلا» آخرین و پرحاشیه‌ترین ساخته سعید روستایی
اما یکی دیگر از جنجالی‌ترین فیلم‌هایی که جدیدا به موضوعات اجتماعی پرداخته و حواشی و جنجال زیادی را به پا کرده، فیلم «برادران لیلا» آخرین ساخته سعید روستایی است. «برادران لیلا» فیلم ایرانی در ژانر درام به نویسندگی و کارگردانی سعید روستایی در سال ۲۰۲۲ به نمایش درآمد.
این فیلم بر اساس فیلم‌نامه‌ای که سعید روستایی نوشته، تهیه و ساخته شده و داستان زندگی یک زن به نام لیلا است که در تلاش است برای حل مشکلات اقتصادی خود و خانواده‌اش، با مانع‌هایی که در جامعه وجود دارد دست‌وپنجه نرم کند. این فیلم در ۲۵ مه ۲۰۲۲ در جشنواره فیلم کن به نمایش درآمد و برنده جایزه فدراسیون بین‌المللی منتقدان فیلم بخش غیراصلی شد.
روستایی با پرداخت موشکافانه درخصوص زیست طبقه‌ای که به‌دلیل تغییرات عمده سیاسی و اجتماعی همیشه دچار چالش بوده‌اند به سرعت جای پای محکمی در سینمای ایران برای خودش دست‌وپا کرد و با تغییر جهت در درام‌های اجتماعی که مخاطب‌پسند بود آن هم به واسطه سینمای مورد تفاهم با اصغر فرهادی، روایت‌گر زندگی عمده جمعیت شهری ایران شد.
گسترش مشکلات معیشتی و جابه‌جایی طبقاتی، بر خلق و خوی بازیگران سینمای اجتماعی ایران تاثیر فراوان گذاشته و خشم و عصبانیت را در آنان پدیدار ساخته بود که خوراک مناسبی برای تغییر دادن به قصه‌ها و فضای درونی فیلم به‌شمار می‌آمد.  بعد از «ابد و یک روز» که در طول نمایش مورد توجه عموم مردم قرار گرفت و تحسین‌های فراوانی که نصیب آن شد، موج اقبال نشان دادن فیلم‌سازان ایرانی به این نوع از سینما فراوانی گرفت و در مدت زمان کوتاهی به اشباع رسید. تا جایی که ژانر فلاکت و بدبختی دیگر چندان عجیب نبود. فیلم «برادران لیلا» هم به شکل آشکاری از دل همین جریان سر بر آورده است. فیلمی که خود آغاز‌گر جریانی بود که حواشی‌اش کاملا طبیعی و واقعی به نظر می‌رسید و فیلم پر سروصدایی شد.

«برادران لیلا» نسخه به‌روز شده «ابد و یک روز»
مسعود اصلانی، منتقد سینما در گفت‌وگو با خبرنگار «صبح نو» در مورد فیلم «برادران لیلا»، گفت: فیلم تازه ساخته شده سعید روستایی را شاید بتوان نسخه به‌روز شده «ابد و یک روز» دانست. همانند آن فیلم خانواده‌ای پراکنده، در حال فروپاشی و نابودشده را روایت می‌کند و با تفاوت در این فیلم که جو نسبتا آرام‌تری وجود دارد، ولی با وضعیت پیچیده‌تری روبه‌رو هستیم، با این نگاه که همه در آن به ظاهر مشغول کارند اما به جایی نمی‌رسند و این همان نقطه زمانی است که تغییر دادن زندگی‌شان با بحران معیشت اقتصادی روبه‌رو می‌شود و این اصلی‌ترین نقطه خلق یک اثر خوب با نگاه جزئی‌نگر در فیلم‌سازی برای روستایی بود که تلاش او را برای خلق یک اثر مطلوب نصیب تماشاگر می‌کند.
وی افزود: باید اعتراف کنیم که فیلم «برادران لیلا» یک فیلم تماشاگرپسند است که می‌کوشد روایت روند فروپاشی خانواده را درون فیلم واکاوی کند و به‌صورت آشکار نشان دهد. این فیلم سعی می‌کند جامعه‌ای که در حال گذر از سنت‌ها و تفکرات کهنه ‌ است که نقش اساسی در این وضعیت دارند و در باتلاقی اخلاقی گیر کرده و دست‌وپا می‌زند را نشان دهد. در هر حال فیلم «برادران لیلا» فیلم همین سال‌هاست، با تمام محدودیت‌ها، امتیازات و مشکلاتی که وجود دارد. البته باید به این نکته تاکید کنیم که فیلم در جاهایی به ورطه اغراق‌گویی و تعمیم جزء به کل افتاده و این امر به روایت کلان فیلم آسیب زده است.

«برادران لیلا» تا ابد به «ابد و یک روز» بدهکار است
مسعود فراستی که یکی از منتقدین سرسخت سعید روستایی است و درباره فیلم «ابد و یک روز» انتقادات زیادی داشت و آن را «بد و اگزوتیکی» می‌دانست، حالا معتقد است «برادران لیلا» از آن خیلی بدتر بوده و سعید روستایی هیچ حرفی برای گفتن ندارد، جز نشان دادن زندگی‌های فلاکت‌بار و از هم پاشیده که به این داستان‌ها علاقه‌مند است.
وی در اظهارنظری کوتاه در خصوص فیلم «برادران لیلا» در صفحه اینستاگرام خود گفت: «برادران لیلا» تا ابد به «ابد و یک روز» بدهکار است. فیلم «برادران لیلا» همچون فیلم‌های دیگر سعید روستایی، زندگی‌های فقیرانه و فلاکت‌بار را به تصویر می‌کشد و همیشه برای این‌گونه فیلم‌هایش از جشنواره‌های خارجی جایزه گرفته است. «برادران لیلا» مدام رنگ و لحن عوض می‌کند. در بخشی از فیلم به‌نظر می‌رسد که فیلم‌ساز به حال و هوای اولین اثر خود بازگشته و قصد دارد در چارچوب یک اثر واقع‌گرایانه داستان خانواده‌ای آشفته را روایت کند. در چند لحظه به نظر می‌رسد که او به سینمای آن سوی دنیا رفته و از کیهان فیلم «پدرخوانده» ساخته فرانسیس فورد کاپولا الهام گرفته است و در ادای دینی آشکار در پایان قسمت اول این شاهکار باشکوه تاریخ سینما، با بسته شدن در به روی شخصیت پدر با سعید پورصمیمی، بازی را از نو انجام می‌دهد و در جاهایی به‌نظر می‌رسد که روایت عینی جای خود را به روایتی ذهنی می‌دهد.

عیار کارگردانی که در این سال‌ها شناخته‌ایم بی‌گمان «برادران لیلا» نیست
سعید قطبی‌زاده یکی از منتقدین برجسته سینما در صفحه اینستاگرامش با نقد «برادران لیلا» و عدم پیشرفت سعید روستایی در ساخته جدیدش این‌طور نوشت: موضوع فیلم روستایی در مسیر فیلم‌سازی‌اش گامی رو به پیش نیست. نه فقط این، که اگر چنین نگرشی در کار او بدل به روال شود ممکن است آینده حرفه‌ای مستعدترین کارگردان یک دهه اخیر سینمای ایران به خطر بیفتد.
فیلم دچار معضل «زیاده‌روی» است. زیاده‌روی و افراط در تقریبا همه چیز، نمایش محرومیت و فقر در موقعیت‌های حیاتی فیلم بیشتر جلوه‌ای رقت‌انگیز دارد تا اثرگذار و اعضای خانواده هیچ‌یک ویژگی فرد برجسته‌ای ندارند که همدلی‌برانگیز باشد. مثل آلیوشا در «برادران کارامازوف» یا «روکو» در فیلم «ویسکونتی»، شخصیتی نیست که در میانه نابودی، شاهد، مانع، یا قربانی بحران باشد. ظاهرا قرار بوده برادری که فیلم با او آغاز می‌شود، هویتی مستقل از باقی داشته باشد که اخلاق‌گرایی او هم دوامی نمی‌آورد. نه آن فضای شبه‌ابزورد ریش‌سفید خانواده بودن (هجو «پدرخوانده»؟) راه به نقد سنت‌ها می‌گشاید و نه تاکید بر تورم افسارگسیخته موجود از سطح شعارهای عامیانه فراتر می‌رود. چه می‌ماند؟ دقایقی طولانی در شکل دادن به موقعیت‌هایی که به کار داستان نمی‌آیند.برخلاف دو فیلم قبلی روستایی، نه بازی چشم‌گیری از بازیگران می‌بینیم و نه صحنه‌ای هولناک (آغاز «متری شیش‌ونیم») یا عاطفی (دلبستگی برادر معتاد و خواهر در «ابد و یک روز»).  زیاده‌روی در نمایش پلشتی (صحنه‌های توالت) و بحران (ارزش سکه‌های طلا) تاثیر آن را خنثی می‌کند و معدود ایده‌های خوب مثل حاکمیت پول در جامعه‌ای به لحاظ اخلاقی رو به انحطاط، در موقعیت‌های شعاری رنگ می‌بازند.

«پدر سالار» ژانر مودبانه «برادران لیلا»
یکی از حواشی که در مورد این فیلم وجود دارد، لحظه سیلی زدن لیلا به پدرش می‌باشد که باعث شده خیلی از مردم به این موضوع واکنش نشان دهند، هم واکنش مثبت و هم منفی. رحمت‌الله بیگدلی در صفحه توئیتری خود نوشت: سریال تلویزیونی «پدر سالار» محصول سال ۱۳۷۲-۱۳۷۴ به کارگردانی اکبر خواجویی، ژانر مودبانه و لطیف فیلم «برادران لیلا» به کارگردانی سعید روستایی بود. جامعه‌ای که در سال ۱۳۷۴ از ادب و منطق آذر پدر سالار عبرت نگیرد، در سال ۱۴۰۱ درد سیلی لیلای «برادران لیلا» را برگونه پدر حس می‌کند.

«برادران لیلا» علیه پدر
احترام به پدر در  شرع و فرهنگ ما موضوع خیلی مهمی است که به‌زعم خیلی از منتقدین، سعید روستایی در «برادران لیلا» این موضوع را کاملا زیر سوال برده است. در حالی که خیلی از منتقدین هم نظر خلاف این را دارند و به‌زعم این افراد با توجه به تغییر نسل، این نوع برخورد با والدین در کشور ما دچار تغییر شده و این اثر سیاه‌نمایی نداشته بلکه واقعیت جامعه را بازگو کرده است. در همین زمینه محمود گبرلو، منتقد و برنامه‌ساز در گفت‌وگو با «صبح نو» گفت: فیلم «برادران لیلا» درصد کمی از وضعیت واقعی برخی خانواده‌های ایرانی را در برمی‌گیرد اما دروغ نیست. وی اظهار داشت: کارگردان هوشمندانه آینده‌نگری کرده و اعلام می‌کند اگر پدر و مادرها غفلت کرده و بدون توجه به فرزندآوری و آینده‌نگری، خودخواهی و تکبر غلط را پیشی بگیرند، جز تباهی برای خود و فرزندانشان نمی‌توان ترسیم کرد. گبرلو افزود: البته این نگاه کارگردان است که ممکن است با ایدئولوژی تربیتی من سازگار نباشد که نیست، اما تذکر و اخطار خوبی است.

سینمای اجتماعی ایران نیازمند سیاست‌گذاری جدید
سینمای ایرانی از وجوه مهم قدرت نرم جمهوری اسلامی ایران است. در سال‌های بعد از انقلاب اسلامی هم آثار شاخصی در این سینما تولید شده است. اما همان‌طور که در گزارش هم اشاره شد، ژانر اجتماعی نیازمند بازآفرینی و سیاست‌گذاری دوباره برای نزدیک کردن این ژانر به دغدغه‌های بومی، ملی و ارائه تصویر دقیق از جامعه ایران و مناسبات حاکم بر آن است.
حضور در جشنواره‌های خارجی نه تنها امر مذمومی نیست، بلکه ضروری هم است به این شرط که آن‌ها نتوانند سیاستگذاری‌های مغایر منافع کشور را بر فیلم‌ساز و سینمای ایران تحمیل کنند. بنابراین تقویت سینما و ژانر اجتماعی بسیار ضروری است، همان‌طور که سیاستگذاری‌های کلان و نزدیک کردن سینما به سینمای ملی هم ضروری و مهم است.در نهایت باید گفت مسیری که امثال نوروز بیگی که زمانی در نهادهای ارزشی مشغول کار بوده و به همان واسطه اعتبار پیدا کرده است با برادران لیلا و «بی همه چیز» می پیماید بیراهه ای است که در آن سراسر خشم و فلاکت علیه خانواده فریاد زده می شود. روستایی برآمده بی سیاستی در فرهنگ و ناملایمات این حوزه است با فیلمی که بی «پدر» و «مادر» است و علیه نهاد خانواده ساخته شده است.