فرهیختگان/متن پیش رو در «فرهیختگان» منتشر شده و انتشارش در «آخرین خبر» به معنای تایید آن نیست

زهرا طیبی| «ضدآمریکا بودن خطرناک است. ما باید منافع ملی‌مان را اول بگیریم، مخالفت با سلطه آمریکا حتما یکی از منافع ملی ماست ولی در سلسله مراتب منافع ملی ما حتما مثل تمامیت ارضی‌مان نیست. حتما مثل حاکمیت ملی‌مان نیست. حتما مثل رفاه اقتصادی‌مان نیست. لذا ضدآمریکایی بودن خوب است ولی نه اینکه تبدیل بشود به هدف اول منافع ملی شما.» این بخشی از صحبت‌های محمد‌جواد ظریف است که روز 22 تیر ماه در خانه اندیشمندان علوم انسانی بیان شد. ظریف تاکید کرد ضدآمریکایی بودن برای ایران خطرناک است. چند روز بعد در 27 تیرماه، عراقچی، معاون سیاسی وزارت خارجه دولت دوازدهم و دبیر شورای راهبردی روابط خارجی در نشستی با موضوع نقد و بررسی کتاب سیاست خارجی قدرت‌های بزرگ ضمن بیان اینکه برجام دشمنان زیادی دارد و دشمن بزرگ اسرائیل است، گفت: «در دولت آمریکا فرصت به وجود آمده تا برجام همچنان حفظ شود. در داخل نیز‌ برجام همچنان در دستورکار جمهوری اسلامی قرار دارد و باید اجازه دهیم تا تیم حاضر در آرامش کامل کار کند و نکته منفی و حاشیه‌ای ایجاد نکنیم.» علی‌اکبر صالحی، رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی نیز، 31 تیرماه در گفت‌وگو با انتخاب، ضمن بیان اینکه الان وقت مناسبی برای شروع مذاکره همه‌جانبه با آمریکاست، گفت: «من فکر می‌کنم شاید الان وقتش باشد که بتوانیم ‌گفت‌وگوی همه‌جانبه‌ای داشته باشیم که شاید اگر عنوانی برایش داشته باشیم، همان گفت‌وگوی سیاسی باشد. چون گفت‌وگوی سیاسی دربردارنده همه جوانب است. برجام هم می‌تواند در زمره همین گفت‌وگو‌های سیاسی باشد. امنیت منطقه هم می‌تواند در آن باشد. مسائل اقتصادی هم می‌تواند باشد. همه موضوعات مبتلا به می‌تواند در این گفت‌وگو لحاظ شود.» نگاهی به اظهارات و صحبت‌های اخیر برخی از اعضای سابق تیم دیپلماسی دولت روحانی، حکایت از آن دارد جریانی که معتقد بود باید تحت هر شرایطی با آمریکا مذاکره کرد، دوباره فعال شده و اذعان می‌دارد اکنون فرصت مناسبی برای آغاز و به نتیجه رساندن مذاکره است. علی‌اکبر صالحی علاوه‌بر تاکید بر مذاکره همه‌جانبه، اظهاراتش درمورد لزوم مذاکره با آمریکا را به انتخابات پیش رو در کشور نیز پیوند زد تا اهداف داخلی صحبت‌های اخیر اعتدال‌گرایان درمورد مذاکره با آمریکا را بیان کرده باشد. در ادامه قصد داریم ضمن بررسی این اظهارات و پرداخت به اینکه اساسا چقدر پیشنهاد مذاکره با آمریکا در شرایط فعلی منطقی و قابل اجراست، به این موضوع بپردازیم که تلاش رسانه‌ای تیم سیاست خارجی دولت روحانی برای تحمیل مذاکره با آمریکا چه اثراتی می‌تواند داشته باشد. 

  اتفاقا الان وقتش نیست
در روزهای بروز ناآرامی در خیابان‌های ایران بود که یکی از براندازان دوربین به دست از بایدن رئیس‌جمهور آمریکا خواست که به‌طور رسمی اعلام کند‌ برجام مرده است. بایدن در پاسخ گفت که برجام مرده اما نمی‌توانیم آن را اعلام کنیم. رئیس‌جمهور آمریکا مشخصا اعلام کرد که از دید آنها برجام مرده است اما به دلایلی نمی‌خواهد آن را رسما اعلام کند. این اظهارات در روزهای بروز ناآرامی و در شرایطی مطرح شد که آمریکایی‌ها برخلاف تمایل ایران و اروپا برای به نتیجه رسیدن مذاکرات، زیر میز مذاکره زدند و عملا توافقی حاصل نشد. بعد از گذر از ناآرامی‌ها و با آغاز برخی مذاکرات غیر‌مستقیم، با وجود گمانه‌زنی‌هایی که عموما درباره نتایج مذاکرات در رسانه‌ها منتشر می‌شد، برکناری رابرت مالی، نماینده ویژه آمریکا در امور ایران این گزاره را پررنگ می‌کرد که اختلافاتی در تیم مذاکره‌کننده آمریکایی وجود دارد. از طرفی نیز کنگره آمریکا ضمن مخالفت با ادامه مذاکرات با ایران، به دنبال تصویب کردن طرحی است که هر تصمیم دولت آمریکا مبنی‌بر تعلیق یا لغو تحریم‌ها را مشروط به تایید کنگره خواهد کرد. آمریکا اکنون نیز در آستانه برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری قرار دارد و عموما در چنین شرایطی و با آغاز دعواهای سیاسی میان دموکرات‌ها و جمهوری‌خواهان، بیشتر توجه سیاستمداران آمریکایی بر انتخابات متمرکز شده و آمریکایی‌ها به این بهانه از دادن امتیازات در میز مذاکره اجتناب می‌کنند. نگاهی به آنچه در میان سیاستمداران آمریکایی درباره مذاکرات با ایران، گذشته، نشان می‌دهد که اگرچه علی‌اکبر صالحی اظهار می‌کند که اکنون فرصت مناسبی برای آغاز مذاکره همه‌جانبه با آمریکاست اما با توجه به آنچه در دولت و کنگره آمریکا درباره مذاکرات با ایران گذشته، می‌توان گفت اتفاقا اکنون، فرصت مناسبی برای آغاز گفت‌وگوی سیاسی با آمریکا آن هم همه‌جانبه فراهم نیست و علاوه‌بر اینکه غرب نسبت به آن تمایلی نشان نمی‌دهد، با فرض آغاز چنین مذاکراتی ایران نمی‌تواند از موضع قدرت در این گفت‌وگوها حاضر شود. 

  توافقی بزرگ‌تر با آمریکایی که برجام را نقض کرد؟
بعد از خروج آمریکا از برجام بود که روحانی رئیس‌جمهور وقت، ضمن بیان این نکته که اعلام خروج آمریکا از برجام تصریحی بود بر آنچه آمریکا در ماه‌های گذشته انجام داده بود، بیان کرد: «آمریکا بگوید از زمان توافق هسته‌ای تا امروز، کی به همه تعهدات خود عمل کرده بود. جز چند امضا و بیانیه، هرگز در چهارچوب برجام عمل کرده بودند؟» خروج آمریکا از برجام، اعلام رسمی این کشور نسبت به عدم انجام تعهدات خود در چهارچوب برجام بود. بااین حال و بعد از پایان دوران ریاست‌جمهوری ترامپ، ایران حاضر شد برای احیای برجام پای میز مذاکره بنشیند، شهریور 1401 و در حالی که اروپا نسبت به نتیجه رسیدن یک توافق اظهار امیدواری می‌کرد و درخواست‌های ایران را منطقی و معقول می‌دانست آمریکایی‌ها ضمن محکوم کردن ایران به زیاده‌خواهی، زیر مذاکره زدند و توافق به نتیجه نرسید. بعد از گذر از ناآرامی‌ها و رد و بدل شدن برخی پیام‌ها میان ایران و آمریکا، اظهاراتی که عموما از سوی مقامات سیاسی آمریکا منتشر می‌شد، موید این نکته بود که آمریکا حاضر نیست به برجام برگردد و به دنبال حصول یک توافق موقت با ایران است. حال سوالی که در این میان ایجاد می‌شود این است که در‌حالی‌که آمریکایی‌ها به توافقی به نام برنامه جامع اقدام مشترک یا همان برجام پایبند نبودند و حالا نیز با وجود تمایلاتی که برای مذاکره وجود دارد حاضر به بازگشت به برجام نیستند، چطور می‌توان از مهیا بودن شرایط برای گفت‌وگو در جهت حصول توافقی بزرگ‌تر و جامع‌تر از برجام صحبت و اطمینان حاصل کرد که طرف غربی به آن پایبند خواهد ماند؟

  ادعای لزوم مذاکره همه‌جانبه با آمریکا با‌ انگیزه سیاسی
با نگاهی دقیق به آنچه در فضای بین‌الملل در حال وقوع است، می‌توان گفت اظهاراتی که از جانب علی‌اکبر صالحی و برخی دیگر از شخصیت‌های سیاسی مبنی‌بر مهیا بودن شرایط برای آغاز گفت‌وگوها با آمریکا مطرح می‌شود، با واقعیت موجود در فضای بین‌المللی درباره مذاکرات مطابقت ندارد. از طرفی نیز این سوال ایجاد می‌شود که مطرح کردن لزوم شروع مذاکره همه‌جانبه با آمریکا، آن هم به صورت علنی و در فضای رسانه‌ای به چه منظور صورت گرفته است. با توجه به اینکه چنین اظهارنظری از جانب یک شخصیت سیاسی که سابقه فعالیت دیپلماتیک در ایران داشته و در مذاکرات حضور داشته، مطرح می‌شود، این سوال ایجاد می‌شود که آیا ارسال پیام برای آغاز مذاکره همه‌جانبه در شرایطی که بدعهدی غرب باعث به وجود آمدن مشکلات فعلی در اجرای برجام شده است، ایران را در موضع ضعف قرار نمی‌دهد؟ بااین وجود به نظر نمی‌رسد که جریان «مدافع مذاکره با آمریکا تحت هر شرایطی»، نسبت به واقعیت‌های دیپلماتیک آگاهی نداشته باشد. صالحی که در فضای علنی صحبت از مذاکره همه‌جانبه با آمریکا را به میان آورده خود در زمان مسئولیتش در دولت دهم به‌صورت پنهانی مذاکرات هسته‌ای با آمریکا را از کانال عمان جلو برده است. این تجربه دیپلماتیک باعث می‌شود چنین اظهاراتی از جانب صالحی معقول به نظر نرسد مگر آنکه صالحی اهداف غیردیپلماتیک دیگری را هدف قرار داده باشد. اظهارات صالحی در مصاحبه اخیر خود نشان می‌دهد این اظهارات بیشتر از آنکه با ‌انگیزه‌هایی در راستای موفقیت ایران در عرصه دیپلماتیک مطرح شده باشند با هدف تحقق ‌انگیزه‌های سیاسی و جناحی در داخل کشور مطرح می‌شوند. اظهارات مطرح‌شده نشان می‌دهد، جریان مذکور به دنبال آن است که با مطرح کردن این گزاره که لازم است مذاکره‌ای همه‌جانبه با آمریکا صورت بگیرد، در انتخابات پیش رو، مجلس و انتخابات 1404، بار دیگر همان بازی دوقطبی‌سازی مذاکره یا عدم مذاکره با آمریکا را پیاده کند، موضوعی که البته اشاره صالحی به انتخابات امسال نیز‌ صحیح بودن چنین گزاره‌ای را تقویت می‌کند: «سال سال انتخابات است. ما باید کاری کنیم که بهانه به دست دیگران ندهیم و شاهد رفتار‌های ناهنجار در جامعه، از هر طرفی که باشد، نباشیم. خیلی باید با تدبیر عمل کنیم. این یک سال را باید با تدبیر جلو ببریم و انسجام و وحدت ملی خودمان را حفظ و تقویت کنیم. اگر این امر محقق شود، ما می‌توانیم وارد یک گفتمان سازنده و تقریبا هم‌وزن با غرب شویم.»