۱۷ سال است روزهای آخر دیماه علیرغم همه سرما و سوز زمستانه، قوچان و روستای علی‌آبادش میعادگاه دوستداران موسیقی مقامی می‌شود. دوستدارانی که در سالروز درگذشت حاج قربان سلیمانی اسطوره موسیقی مقامی قوچان و شمال خراسان بر سر مزارش جمع می‌شوند تا یاد و خاطره این بزرگ‌مرد هنرمند را زنده نگاه‌دارند.

۳۰ دیماه ۱۳۸۷ بود که پیر دوتار خراسان در سن ۸۷ سالگی و بعد از تحمل یک دوره بیماری دعوت حق را لبیک گفت و به دیدار معبودش شتافت.

حاج قربان سلیمانی بخشی و دوتار نواز قوچانی در سال ۱۲۹۹ در روستایی ترک‌نشین به نام علی‌آباد به دنیا آمد. پدرش حاج رمضان سلیمانی هم بخشی بود. دوتار نسل به نسل به آن‌ها رسیده بود و مقام‌های موسیقی سینه‌به‌سینه از پدرانشان برایشان نقل‌شده بود.

حاج قربان دوتار را از پدرش آموخت میراثی که به آن عشق داشت و از ۸ سالگی با این عشق خو گرفته بود. در علی‌آباد کشاورزی می‌کردند اما از همان کودکی به پدر نشان داده بود با دوتار رابطه‌ای عجیب دارد. در ۲۰ سالگی که پدر را از دست داد رسماً میراث دار هنرش شد و در حضور اساتیدی همچون غلامحسین بخشی جعفرآبادی، حاج محمد بخشی قیطاقی و عوض بخشی موسیقی را ادامه داد و از همان جوانی توانست لقب بخشی را بگیرد.

۹۰ دقیقه نواختن

علیرضا سلیمانی، فرزند خلف حاج قربان که امروز می‌توان از او به‌عنوان یکی از آخرین بخشی‌های شمال خراسان یاکرد در می‌گوید: بخشی تنها این نیست که بتوانی ساز بزنی، بلکه بخشی باید شعر و داستان بداند، شعر بخواند سازش را خودش بسازد و حاج قربان همه ویژگی‌ها را داشت.

فرزند خلف حاج قربان اجرای پدرش در جشنواره اونیون را این‌چنین روایت می‌کند: قرار بود ۴۰ دقیقه اجرا داشته باشیم هر دو روی سن دوتار زدیم و حاجی خواند و خواند و خواند وقتی تمام شد مردم از او خواستند ادامه دهد، آن شب حاجی ۹۰ دقیقه نواخت.

حاج قربان سلیمانی یک عارف بود

حاج قربان عارف بود، عشق به معبودش را با سازش به نمایش می‌گذاشت، نمازش قضا نمی‌شد و هیچ‌گاه بی‌وضو دست به ساز نبرد.

سیامک بنایی کسی که در اجرا همراه این هنرمند بوده این‌گونه توصیفش می‌کند: «پس‌ازآنکه حاج قربان سلیمانی در انگلیس کنسرت داشت با او برای اجرای کنسرتی در پاریس همراه شدم. در آن کنسرت مخاطبان از حاج قربان می‌خواستند بازهم به اجرا ادامه دهد و حاج قربان نیز پذیرفت و آن‌قدر ساز زد که مُهر نمازش در شالِ کمرش تبدیل به گِل شد. در آن کنسرت پس از باز اجراهای مجدد زمانی که از او حالش را پرسیدم گفت زمان اقامه نمازم گذشته و این‌ها نمی‌گذارند نمازم را بخوانم.»

بر اساس صحبت یک روحانی که به حاج قربان گفت موسیقی حرام است ۱۷ سال سازش را به دیوار آویخت اما پس از سال‌ها روحانی دیگری به این فراغ پایان داد. او دوباره نواختن سازش را این‌چنین عنوان کرده بود: «چند وقتی ساز نزدم تا این‌که روزی از یک عالم و روحانی پرسیدم: آیا ساززدن حرام است او هم گفت نه! ساززدن تو مناجات است! و من مجدداً بعد از سال‌ها ساز را دست گرفتم.»

«بحرطویل» قطعه‌ای که جهانی شد و او نام محمد (ص) را در قلب اروپا برای مردم فرانسه به زبان آورد. این قطعه‌ایست که هرساله هنرمندان دوتار نواز به یادش در سالگرد وفاتش می‌نوازند.

حاج قربان سلیمانی مرد ساده و کشاورزی روستایی در کشورهای زیادی ازجمله فرانسه، آلمان، سوئیس، بلژیک و انگلیس موسیقی اصیل شمال خراسان را نواخت و هزاران هنردوست و موسیقی‌دان در کنسرت‌هایش شرکت کردند و طنین نوای دلنوازش جانی دوباره به آن‌ها داد.

فرانسوی‌ها به او لقب «گنجینه راستین ملی» دادند و صبح روز بعد اجرا بود که چهره مردی چیره‌دست از علی‌آباد بر روی روزنامه لوموند فرانسه با تیتر «کسی که درهای بهشت را به روی غرب گشود» نقش‌بست.

در جشنواره لئون فرانسه مقام اول را کسب کرد و سال‌ها مقام اول جشنواره فجر از آن خود کرده بود. دوازده دوره متوالی، داور ثابت جشنواره‌های موسیقی مقامی بود که نشان درجه ۲ فرهنگ و هنر دولتی را دریافت کرد.

آلبوم زیبای «شب، سکوت، کویر» با دوتار نوازی حاج قربان سلیمانی و آواز محمدرضا شجریان از یاد علاقه‌مندان این اساتید موسیقی پاک نمی‌شود.

حساسیت ویژه حاج قربان نسبت به کوک ساز و تارش

مجتبی قیطاقی، پژوهشگر حوزه موسیقی در گفتگو با خبرنگار مهر گفت: حاج قربان نشان ما هنرمندان بود برای اینکه راه را پیدا کنیم و به صراط مستقیم بخشی‌ها برویم.

وی حاج قربان را فردی فهیم دانست که هوشمندانه از فرهنگ و ادب منطقه در مقام پردازی موسیقی و فرهنگ بخشی‌های خراسان استفاده می‌کرد و ادامه داد: او حافظه عجیبی در حفظ داستان‌ها و قصه‌ها و مقام‌های این منطقه داشت و حساسیت ویژه‌ای نسبت به کوک ساز و تارش انجام می‌داد.

قیطاقی تصریح کرد: حاج قربان زبان دوتارش را می‌فهمید و این را تمام کسانی که با او سروکار داشتند می‌توانند شهادت دهند که او با دوتارش زندگی می‌کرد.

این پژوهشگر حوزه موسیقی وضو گرفتن قبل از دست گرفتن ساز را از ویژگی‌های منحصربه‌فرد و خاص حاج قربان سلیمانی برشمرد و گفت: او پایبند به هنر و میراث گذشتگان بود دل‌بسته به طبیعت و آفرینش وابسته به دسترنج استادان گذشته، چه در اندیشه و چه در رفتار و چه آواز.

امروز سی‌ام دیماه مصادف با هفدهمین سالگرد عروجش است. مردی که هنوز هم نامش را با مرام، معرفت، مردانگی، وارستگی همراه می‌کنند و هنوز هم نوای سازش خاموش نشده و قطعاتش را شاگردانش به یادش می‌نوازند.