ایرنا/کارشناس اداره‌کل درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر و کارشناس روانشناسی سلامت معتقد است که مرز میان مصرف تفننی و اعتیاد بسیار باریک است و در این مسیر نه تنها عمده مصرف‌های تفننی و نامنظم به سوء مصرف موادمخدر و اعتیاد تبدیل می‌شود بلکه تفاوت وضعیت جسمی افراد نیز تغییری در گرفتاری دام اعتیاد ایجاد نمی‌کند.

ادبیات مصرف مواد مخدر مملو از واژه‌هایی است که علاوه بر ایجاد شبکه رفاقت و توجیه پذیری، برخی نیز زمینه‌ساز گرفتار شدن در دام اعتیاد است. یکی از این واژه‌ها، «استفاده تفننی» است که تقریباً همه ما با آن آشنا و حداقل از زبان مصرف‌کنندگان مواد مخدر شنیده ایم.
مصرف تفننی گذشته از معنای خود، کلیدی برای ورود به دنیای کاربران مواد مخدر است و تقریباً همه اعتیادها از همین ایستگاه نخستین آغاز می‌شود. برای شناخت بهتر واژه تفننی و نقطه گسست یا اشتراک آن با اعتیاد گفت و گویی با ایمان نظری کارشناس اداره کل درمان ستاد مبارزه با مواد مخدر داشتیم تا ابعاد مصرف تفننی و دام‌های آن را بهتر بشناسیم.

ایرنا: اغلب حرکت به سمت مصرف مواد مخدر با عبارت مصرف تفننی آغاز شده است. مصرف تفننی چیست و مرز آن با اعتیاد کجاست؟

نظری: بر اساس منابع علمی و متون روانشناسی و روان پزشکی، اختلال مصرف آن طور که در فرهنگ عامه از آن به عنوان اعتیاد نام می‌بریم، همان اختلال روانپزشکی سوء مصرف مواد مخدر است. این اختلالات سوء مصرف مواد مخدر طبق مطالعات و پژوهش‌های جدید، دارای طیفی از اختلال خفیف، متوسط و شدید است همچنین برای افراد مبتلا به اختلال سوء مصرف مواد مخدر شده، ۱۱ نشانه تعریف شده است که به اقتضای اینکه فرد چه تعدادی از این ۱۱ نشانه را داشته باشد، وضعیت او در سوء مصرف طبقه‌بندی می‌شود.
بنابراین یک نفر می‌تواند معتاد با درجه خفیف یا معتاد با درجه بسیار شدید باشد. در فرهنگ عمومی و به اصطلاح علمی، براساس واژه شناسی که میان مصرف کنندگان رایج است، نوع مصرف به تفننی و غیرتفننی تقسیم‌بندی می‌شود که دومی همان اعتیاد است.

البته دسته بندی دیگری هم وجود دارد که مصرف مواد مخدر را به تفننی، منظم و مزمن تقسیم می‌کند. در مصرف تفننی، فرد به هر حال وابستگی شدید به مصرف یا ماده مصرفی خود ندارد یا اگر که مصرف نکند دچار عوارض ناشی از سوأ مصرف نمی‌شود ولی به نوعی از لحاظ ذهنی و روانشناختی درگیری دارد زیرا اعتیاد ۲ بخش دارد که شامل دغدغه روانشناختی و ذهنی و درگیری جسمی است.

طبق پیش‌بینی و تجربیات، غالبا مصرف تفننی تبدیل به مصرف منظم یا همان اعتیاد ‌می‌شود
اینکه فرد تصور می‌کند باید روزی پای بساط بنشیند و با دوستان خود مصرف کند یا در مجلس و برنامه خاصی حضور داشته باشد؛ ناشی از همین دغدغه روانشناختی و ذهنی است که در آن جسم درگیر نیست. دقیقاً منظور از مصرف تفننی همین است. باید تاکید کرد که طبق پیش‌بینی و تجربیات، غالبا مصرف تفننی تبدیل به مصرف منظم یا همان اعتیاد ‌می‌شود.

فردی که هر هفته یکبار یا هر پنجشنبه یکبار در جمع دوستان یا هر هفته در مهمانی مبادرت به مصرف می‌کند(که آن را مصرف تفننی می‌داند) آگاهانه یا ناآگاهانه مبتلا به شکل منظم مصرف شده است.
به همین ترتیب این شکل از مصرف منظم که در دوره‌های خاص و منظم مصرف اتفاق می‌افتد به سمت مصرف مزمن حرکت خواهد کرد. به عبارتی در مصرف مزمن که برابر با همان اختلال سوء مصرف شدید است، کنترل از دست فرد خارج شده و هر وقت که بدن بطلبد و دچار علائم شود، باید مصرف انجام شود.

مرز سوء مصرف با اعتیاد بسیار باریک است و معمولاً افراد از آن آگاهی ندارند و بسیاری نیز حتی با وجود اعتیاد شدید از آن آگاه نیستند.
در مصرف مزمن کنترل از دست فرد خارج شده و وضعیت ذهنی و جسمی او کاملاً درگیر مصرف است. تمایل به جست و جوی مواد، تامین به هر قیمتی، عدم نگرانی نسبت به دفعات بعدی مصرف و اختلالاتی از این دست نشان دهنده مصرف مزمن است.

ایرنا: تفاوتی در مواد اعتیادآور برای عبور از مصرف تفننی به سمت اعتیاد یا همان مصرف مزمن وجود دارد؟

نظری: بله، ماده مخدر فقط یک دسته از مواد اعتیادآور است. بنابر دسته بندی موجود، هشت دسته مواد اعتیادآور وجود دارد که ماده مخدر یکی از آنها است. در این هشت دسته مواد اعتیادآور تفاوت‌هایی چه به لحاظ مصرف تفننی و چه به لحاظ مصرف مزمن وجود دارد.

ماده مخدر شیشه را به صورت تفننی مصرف می‌کند (یعنی حتی یکبار مصرف کرده باشد) به دلیل تغییراتی که در ساختار مغز ایجاد می‌کند، ۴۸ درصد ریسک مصرف دوم وجود دارد و اگر برای بار دوم مصرف کند، میزان ریسک مصرف دفعه بعدی به ۹۰ درصد می‌رسد
به طور مثال براساس پژوهش‌های انجام شده کسی که ماده مخدر شیشه را به صورت تفننی مصرف می‌کند (یعنی حتی یکبار مصرف کرده باشد) به دلیل تغییراتی که در ساختار مغز ایجاد می‌کند، ۴۸ درصد ریسک مصرف دوم وجود دارد و اگر برای بار دوم مصرف کند، میزان ریسک مصرف دفعه بعدی به ۹۰ درصد می‌رسد و همه این ارقام براساس به‌روزترین پژوهش‌ها و تحقیقات به دست آمده است.

ولی برای مثال کسی که یکبار ماده مخدر تریاک را مصرف می‌کند، الزاماً با درصد مشابه شیشه مبتلا نمی‌شود که البته به معنای تمجید از این ماده مخدر نیست و می‌تواند رفته رفته فرد را گرفتار کند. یعنی تقریباً همه مصرف‌های تفننی به اعتیاد یا مصرف مزمن تبدیل می‌شوند اما زمان و شیوه‌های اثرگذاری آن متفاوت است.
این پیش بینی وجود دارد که غالب مصرف‌های تفننی یعنی کسی که می‌گوید من معتاد نمی‌شوم و به صورت تفریحی مصرف می کنم به عدم وابستگی جسمی خود اشاره می‌کنند اما این موضوع به منزله عدم وابستگی ذهنی نیست و رفته رفته به وابستگی جسمی هم منجر می‌شود.
سوال: برخی افراد مدعی هستند به دلیل قدرت بدنی و شرایط جسمی متفاوت به راحتی معتاد نمی‌شوند. آیا این ادعا مبنای علمی دارد؟

نظری: نه اینطور نیست؛ اعتیاد در درجه نخست یک بیماری مغزی است. اثرگذاری مواد مخدر به دلیل تغییراتی که در انتقال‌دهنده‌های عصبی مغز ایجاد می‌کند در همه انسان‌ها مشابه است؛ بنابراین تفاوتی در ویژگی‌های جسمی افراد در گرفتاری در آن وجود ندارد همچنین کسی نمی‌تواند مدعی شود چون از لحاظ جسمی قوی است، معتاد نخواهد شد. غالباً مصرف تفننی پیش آگهی منفی دارد که اگر کسی تفننی مصرف کند، دارای شرایط (ریسک بالا) یا دارای شرایط اعتیاد است.

ایرنا: حتی افرادی که دچار اعتیاد یا سوء مصرف می‌شوند، پس از ترک اعتیاد برای مصرف مجدد از واژه مصرف تفننی استفاده می‌کنند؛ چرا این اتفاق دوباره تکرار می‌شود؟
نظری: تفکری کلیشه‌ای و اشتباه در ذهن معتادان یا افراد وابسته وجود دارد که می‌گویند«فیلتر عوض می کنیم». یعنی این افراد با مراجعه به مراکز نگهداری یا به اصطلاح کمپ‌ها برای مدتی ترک می‌کنند و وقتی از آنجا خارج می‌شوند به خاطر اینکه در آن دوره مصرف و تخریب، اعتیاد در آنها شدت داشته و بسیار بالا رفته بود، یکی دو ماه دوره قطع مصرف را می‌گذرانند.

این افراد وقتی که از مراکز ترک خارج می‌شوند، تجربه دوباره نعشگی بیشتر به آنها لذت می‌دهد و برای آنها تازگی دارد ولی همین مقطع بسیار خطرناک است زیرا بیشتر اوردوزها یا بیش مصرفی و مسمومیت‌های ناشی از مصرف مواد مخدر که منجر به مرگ فرد هم می‌شود در همین مقطع یعنی بعد از ترخیص اتفاق می‌افتد زیرا فرد کنترلی بر لذت و مصرف ندارد.

طبق تحقیقات علمی، فردی که ترک کرده است، ماده‌ای در مغز او ترشح می‌شود به نام «تترا هیدرو ایزو کوئینولین» (THIQ) که در واقع این ماده از همان انتقال دهنده‌های عصبی است. ترشح این ماده به بهبودی و سلامت فرد کمک می‌کند اما به محض اینکه فرد دوباره لب به مواد می‌زند این ماده مثل آبی که پشت سد قرار دارد در حد زیادی رها می‌شود و فرد را در مرحله تخریب مجدد قرار می‌دهد.

به همین دلیل نیز معتادان مراکز ماده ۱۶ را حداقل ۶ ماه نگهداری می‌کنند اما وقتی که ترخیص می‌شوند اگر مراقبت بعد از خروج دریافت نکنند، بار دیگر دست به مصرف می‌زنند.
ایرنا: مصرف تفننی همواره در میان نوجوانان بیشتر و با گسترش دایره انواع مواد مخدر این اصلاح نیز افزایش یافته است. نقش خانواده و مدیریت جامعه در این بخش چیست؟
نظری: راهکار ما این است که برنامه‌های مربوط به پیشگیری سطح اول که مبتنی بر ارائه اطلاعات، آموزش و در واقع افزایش دانش عمومی مردم است در سطوح مختلف در مهدهای کودک، مدارس، دانشگاه‌ها، تابلوهای تبلیغاتی شهری، رسانه‌های تصویری و عمومی گسترش یابد همچنین استفاده از افراد موفق جامعه به خصوص افراد برجسته و سلبریتی نیز می‌تواند در مبارزه با توزیع و تقاضا نقش آفرین باشد.

در شرایط کنونی که مصرف مواد به خصوص مخدرهای جدید در میان نوجوانان افزایش یافته و به اپیدمی تبدیل شده است، نظارت خانواده محور اصلی پیشگیری است.
اکنون سیاست‌های خوبی آغاز شده است که کنترل در مرزها و مجازات قانونی برای توزیع کنندگان از جمله آنها است. علاوه بر این، استفاده از پژوهش‌های کشورهای موفق نیز می‌تواند در پیشگیری از مصرف مواد یا بازگشت مجدد به مصرف موثر باشد. استفاده از فعالیت‌های جایگزین شامل ورزش، فعالیت فرهنگی و فعالیت‌های اجتماعی از دیگر توصیه‌ها برای مدیریت کلان و اقدامات پیشگیری است.

همچنین برای خانواده‌ها نیز 2 وظیفه اصلی در این مسئله وجود دارد که شامل وظایف نظارتی و حمایتی است. متاسفانه خانواده‌های ایرانی تصور می‌کنند که فقط وظیفه حمایتی دارند و باید فرزندان را فقط پشتیبانی کنند و برطرف کردن نیازهای فرزند، مدرسه خوب و خدمات مناسب همچون خوراک و پوشاک است که خانواده ایرانی برای رشد و تربیت فرزند کافی می‌داند اما وظایف نظارتی هم برای خانواده باید وجود داشته باشد که خانواده بداند فرزندش با چه کسانی معاشرت می‌کند و اوقات خود را در چه فضا و مکانی به سر می‌برد. در شرایط کنونی که مصرف مواد به خصوص مخدرهای جدید در میان نوجوانان افزایش یافته و به اپیدمی تبدیل شده است، نظارت خانواده محور اصلی پیشگیری است.