ایرنا/ اقدام «دونالد ترامپ» در امضای یادداشت ریاست‌جمهوری برای بازگشت «فشار حداکثری»، از زوایای مختلف مورد توجه قرار گرفت و تعابیر و واکنش‌های متعددی به همراه داشت؛ همچنین پرسش‌هایی نظیر این که آیا بر اساس مفاهیم سیاسی و حقوقی، آنچه در سند مزبور آمده، به معنای مطالبه «خلع سلاح» ایران است؟

با وجود اشاره اخیر و مستقیم رئیس‌جمهوری آمریکا به آمادگی برای مذاکره با همتای ایرانی، وی همان روز یعنی چهارم فوریه ۲۰۲۵ (۱۶ بهمن ۱۴۰۳) سندی در قالب یادداشت ریاست‌جمهوری را امضا کرد که سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران را مجددا برقرار می‌سازد.
مواضع و اقدامات ترامپ علیه جمهوری اسلامی ایران، طی روزهای اخیر واکنش‌های متعددی به همراه داشته است؛ از جمله اظهارات روز شنبه (۲۰ بهمن) «محمدباقر قالیباف» در خصوص یادداشت ریاست‌جمهوری ترامپ و تعبیر «خلع سلاح» از مضمون این سند، محل بحث و نظر رسانه‌ها شد.

در روزهای گذشته برخی رسانه‌ها به نقل از قالیباف نوشته بودند: «ترامپ یک متن را به ایران ارسال کرد که ایران داوطلبانه فعالیت‌های هسته‌ای، موشکی، سلاح‌های غیرمتقارن و متعارف را کنار بگذارد و کامل خلع سلاح شود.»
این اظهارات در شرایطی منتشر شد که در روزهای گذشته، رویکرد صریح مقامات کشورمان در نفی مذاکره با آمریکا، به رغم لحن ظاهرا مثبت ترامپ هنگام امضای یادداشت «دردسرساز» فشار حداکثری، گمانه‌زنی‌هایی را درباره «مسائل پنهان و محرمانه در مناسبات ایران و آمریکا» به راه انداخته بود.
به عبارتی، خبر غیردقیق برخی رسانه‌ها در مورد اظهارات رئیس مجلس، به شایعات و تصوراتی در خصوص «مسائل پشت پرده» میان ایران و آمریکا دامن زد، ولی توضیح مرکز ارتباطات، رسانه و امور فرهنگی مجلس شورای اسلامی به شبهه‌ها در این خصوص پایان داد.
بنا بر اعلام این مرکز، برخی رسانه‌ها ضمن انتشار ویدیویی از دکتر قالیباف، از قول رییس مجلس شورای اسلامی به اشتباه نوشته‌اند که ترامپ نامه‌ای به ایران ارسال کرده و خواستار خلع سلاح شده است. این در حالی است که اشاره‌ رئیس مجلس به «یادداشت ریاست جمهوری آمریکا» است که ترامپ در روزهای اخیر در مورد ایران امضا کرد و متن آن منتشر شده است.

بررسی اظهارات رئیس مجلس هم نشان می‌دهد خبر رسانه‌ها اشتباه بوده است. قالیباف دقیقا گفته بود: «دستور را بخوانید، ببینید چی نوشته؛ موضوع، دیگر هسته‌ای نیست. گفته هسته‌ای، موشکی و سلاح‌های نامتقارن و نامتعارف. معنی‌اش خلع سلاح کردن جمهوری اسلامی است. من دارم متن را می‌خوانم. یعنی این آمده از قبل یک متنی را گذاشته یک طرفه. تازه آن وقتی که یک طرف نبود، پاره کرد، رفت. بعد تازه می‌گوید من دوست ندارم اینها را اجرا کنم، ولی اینها را خودت داوطلبانه بپذیر. اگر نپذیری بعد این طوری، خوب معلوم است...»

آیا ترامپ خواستار خلع سلاح ایران شده؟
اظهارات قالیباف اما بحث و نظرهای دیگری را هم به دنبال دارد؛ بحث بر سر «خلع سلاح» و تعبیری که رئیس مجلس از یادداشت ریاست جمهوری ترامپ داشته است.
در متن یادداشت ریاست جمهوری ترامپ آمده است: «سیاست ایالات متحده بر این است که ایران از دستیابی به سلاح هسته‌ای و موشک‌های بالستیک قاره‌پیما محروم شود، شبکه و کارزار تجاوز(!) منطقه‌ای ایران خنثی شود، سپاه پاسداران و نیروهای نیابتی آن مختل، تضعیف یا از دسترسی به منابعی که فعالیت‌های بی‌ثبات‌کننده آنان را تأمین می‌کند، محروم شوند و با توسعه تهاجمی موشک‌ها و سایر توانمندی‌های تسلیحاتی نامتقارن و متعارف ایران مقابله شود.»
همان طور که می‌بینیم در متن یادداشت ریاست جمهوری آمریکا مشخصا اصطلاح «خلع سلاح» به کار برده نشده است.
در حالی که برخی از محتوای یادداشت ترامپ مفهوم «خلع سلاح» را برداشت می‌کنند، برخی دیگر چنین تعبیری ندارند و مضمون پیام را بیشتر به مفهوم «منع گسترش تسلیحات» نزدیک می‌دانند.
در حقوق بین‌الملل میان کنترل تسلیحات (Disarmament) و خلع سلاح (Arms Control) تفاوت‌هایی وجود دارد که کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند.
خلع سلاح به معنای کاهش یا حذف کامل انواع خاصی از تسلیحات یا تمامی تسلیحات است. خلع سلاح می‌تواند به صورت یکجانبه، دوجانبه یا چندجانبه صورت گیرد. نمونه‌های بارز خلع سلاح شامل پیمان‌های منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و معاهده منع مین‌های زمینی ضد نفر (Ottawa Treaty) است.
کنترل تسلیحات اما به معنای نظارت، تنظیم و محدود کردن تولید، انتشار و استفاده از تسلیحات است. این اصطلاح اغلب به توافق‌نامه‌ها و پیمان‌های بین‌المللی اشاره دارد که هدف آنها کاهش یا محدود کردن گسترش تسلیحات است. نمونه‌های بارز کنترل تسلیحات شامل پیمان‌های استراتژیک کاهش تسلیحات (START) و پیمان منع آزمایش‌های هسته‌ای (CTBT) است.
این دو مفهوم (خلع و کنترل تسلیحات) از نظر هدف، ماهیت و نتیجه با یکدیگر تفاوت دارند.
خلع سلاح با هدف کاهش یا نابودی کامل تسلیحات انجام می‌شود. در حالی که کنترل تسلیحات بر هدف تنظیم، نظارت و محدود کردن استفاده و انتشار تسلیحات متمرکز است. به عبارتی منع تسلیحاتی بیشتر بر جلوگیری از تولید یا استفاده خاصی از یک نوع جنگ‌افزار بدون نیاز به حذف کامل آنها تمرکز دارد.
این دو مفهوم از نظر ماهیت هم تفاوت‌هایی دارند. خلع سلاح معمولا جامع‌تر است و در مقابل، منع تسلیحات ممکن است فقط مربوط به یک نوع خاصی از سلاح باشد.
نتیجه نهایی و هدف اعلانی خلع سلاح، ایجاد جهانی بدون جنگ‌افزارهای کشتار جمعی است. اما نتیجه نهایی منع تسلیحاتی ممکن است صرفاً جلوگیری از گسترش برخی انواع سلاح‌ها باشد.
با این تفاسیر به نظر می‌رسد تمرکز یادداشت ترامپ بیشتر به مفهوم دوم نزدیک باشد تا مفهوم نخست چون در یادداشت ریاست جمهوری ترامپ، صحبتی از امحای تسلیحات نشده و «محرومیت از دستیابی به سلاح هسته‌ای و موشک‌های بالستیک قاره‌پیما» و مقابله با «توسعه تهاجمی موشک‌ها و سایر توانمندی‌های تسلیحاتی نامتقارن و متعارف» مورد اشاره قرار گرفته است.

آیا مفهوم دستور جدید، با «مفهوم عرفی خلع سلاح» تفاوت دارد؟
گرچه دستورالعمل مندرج در یادداشت ریاست جمهوری ترامپ، با ترم حقوقی و علمی «خلع سلاح» متفاوت است، اما بر «عدم توسعه تسلیحات متعارف» ایران تاکید دارد که به نظر می‌رسد آنچه باعث شده رئیس مجلس و برخی تحلیلگران دیگر به این عبارت اشاره کنند، همین مفهوم کلی و عرفی است و در واقع دولت جدید ایالات متحده، قصد دارد حتی درخصوص «سلاحهای متعارف ایران» نیز مانع توسعه شود.