روزنامه سازندگی/متن پیش رو در سازندگی منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

نیروهای خودسر دوباره بازگشته‌اند؟ رئیس‌جمهور پس از اتفاقات و اعتراضات دانشجویان کوی دانشگاه و حضور برخی از نیروهای لباس شخصی و گروه‌های خودسر دستور بررسی این موضوع را داد: سریع‌تر به اعتراضات دانشجویی شکل گرفته در کوی دانشگاه رسیدگی شود تا اعتراضات به بیرون دانشگاه کشیده نشود و از ورود نیروهای خودسر به دانشگاه تهران جلوگیری شود.
دستور رئیس‌جمهور پزشکیان پس از آن بود که دو شب پیش سیدحسین حسینی، سرپرست دانشگاه تهران در جمع دانشجویان معترض حاضر شد و ضمن ابراز همدردی و وعده پیگیری، به نیروهای لباس شخصی یا همان نیروهای خودسر اشاره کرد. او با یادآوری خاطره تلخ اعتراضات ۱۸ تیر و نقش مخرب نیروهای خودسر در آن وقایع به‌ طور ضمنی، تکرار آن سناریوی خشونت‌بار را محتمل دانست.
لباس ‌شخصی‌ها عبارت آشنایی برای فعالان سیاسی و اجتماعی و دانشجویی در ایران است؛ عبارتی که هر از گاهی شنیده می‌شود و به راحتی شناخته نمی‌شوند. گروه‌هایی که هویت آنها چندان مشخص نیست اما در بسیاری از مکان‌ها حضور دارند. از تجمعات ضددولتی گرفته تا حضور در اعتراضات دانشجویی. بسیاری از سیاستمداران و صاحب‌نظران سال‌هاست که درباره حضور آنها هشدار داده‌اند که برای نمونه به ذکر چند مثال از آنها می‌پردازیم.
نیروهای خودسر و به عبارتی لباس شخصی‌ها، اصطلاحی است که به گروه‌هایی اطلاق می‌شود که بدون یونیفرم مشخص و خارج از چارچوب نیروهای رسمی انتظامی و نظامی در صحنه‌های اعتراضات و تجمعات حاضر می‌شوند. حضور این نیروها در دانشگاه‌ها به‌ویژه در تجمعات دانشجویی همواره مورد انتقاد بوده و از نظر قانونی نیز مجاز تلقی نمی‌شود. با این حال در سال‌های اخیر، به‌ویژه در سال‌های گذشته، حضور این نیروها در اعتراضات سراسری در نقاط مختلف کشور به طرز چشمگیری افزایش یافته است. ویدئوها و تصاویر متعددی از رفتارهای غیرقانونی و خارج از عرف این نیروها با شهروندان در فضای مجازی منتشر شده و موجی از اعتراض و انتقاد را در پی داشته است.

خودسرها از کجا آمدند؟
سابقه نیرو‌های لباس شخصی به دهه‌های گذشته برمی‌گردد اما با تعریف امروزی، سابقه نیرو‌های فعلی را می‌توان مربوط به سال‌های پس از دوم خرداد ۷۶ و انتخاب سیدمحمد خاتمی به ریاست‌جمهوری دانست. در آن دوران که فعالیت‌های سیاسی و دانشجویی رونق گرفته بود، گاه شاهد وارد عمل شدن نیرو‌های لباس شخصی و برخورد با اجتماعات و نشست‌ها بودیم؛ نیرو‌هایی که نیرو‌های خودسر نام گرفته بودند. در سال‌های پس از ۱۳۷۶ نیرو‌های لباس شخصی به‌ عنوان نیرو‌های خودسر هم شناخته می‌شدند. از اقدامات خبرساز این گروه پس از دوم خرداد، حمله به عبدالله نوری، وزیر کشور و عطاالله مهاجرانی، وزیر ارشاد دولت خاتمی و ضرب‌وشتم این دو در مراسم نماز جمعه تهران بود. اما رویدادی که موجب شد نام آنها جدی‌تر از گذشته مطرح شود، حمله به خوابگاه دانشجویان در کوی دانشگاه تهران در سال ۱۳۷۸ بود که با ضرب‌وشتم دانشجویان همراه بود. در همین راستا، روزنامه مردم‌سالاری می‌نویسد: در اسفند همان سال ترور سعید حجاریان، تئوریسین جریان اصلاحات و عضو شورای شهر وقت تهران توسط سعید عسگر یکی از نیرو‌های لباس شخصی، اقدام دیگری بود که بازتاب گسترده‌ای داشت. چه در دولت اصلاحات و چه در مجلس ششم که اکثریت آن با اصلاح‌طلبان بود، تلاش‌هایی برای مقابله با فعالیت‌های خودسرانه لباس شخصی‌ها صورت گرفت اما به نتیجه‌ای نرسید و حتی در سال ۱۳۸۲ عده‌ای از لباس شخصی‌ها ازجمله سعید عسگر، ضارب سعید حجاریان به خوابگاه دانشجویان دانشگاه علامه طباطبایی در طرشت حمله کردند. با روی کار آمدن دولت محمود احمدی‌نژاد، فعالیت‌های لباس شخصی‌ها کم شد اما پس از انتخابات سال ۱۳۸۸ دوباره فعالیت‌های آنها همزمان با اعتراضات به نتایج انتخابات آغاز شد. اما در سال‌های بعد با فروکش کردن اعتراضات همچنین در دولت اول حسن روحانی که اوضاع کشور آرام بود و فعالیت‌های سیاسی هم کاهش یافته بود، فعالیت لباس شخصی‌ها هم کم شد. از دی‌ ماه ۱۳۹۶ که نخستین اعتراضات به وضعیت اقتصادی و معیشتی در مشهد توسط اصولگرایان کلید خورد اما اختیار آن از دست‌شان در رفت و به تهران و برخی شهر‌های دیگر رسید، دور تازه‌ای از فعالیت لباس شخصی‌ها برای برخورد با معترضان آغاز شد و آنها در اعتراضات آبان ۹۸ همچنین اعتراضات پراکنده سال ۱۴۰۰ حضور فعالی داشتند. به طوری که عباس عبدی سال ۱۴۰۱ در انتقاد به حضور نیروهای خودسر به سایت جماران گفته بود: حداقل انتظاری که وجود داشت این بود که بعد از یکدست شدن حکومت، این تنش‌ها در حکومت نباشد. چون هنگامی که این تنش‌ها نباشد، یک گام بزرگ رو به جلو است. ولی اکنون روشن شده که خودشان هم نمی‌توانند به این ماجرا پایان ببخشند و این بچه‌ای را که دنیا آورده، بزرگ کنند. به اعتقاد عبدی، گروه‌هایی که در دولت روحانی یا دولت خاتمی به صورت خودسر دست به اقداماتی می‌زدند، کم‌کم استقلال نسبی از ساختار پیدا کرده‌اند. به همین دلیل وقتی هم علیه روحانی اقدام می‌کردند، معنایش این نبود که می‌خواهند به نفع این جناح اصلی ساختار اقدام کنند یا تحت کنترل اینها هستند؛ بلکه معنایش این بود که علیه روحانی هستند در نتیجه اکنون هم فرصت پیدا کرده‌اند که علیه دولت رئیسی از این کارها کنند.
این درحالی است که سردار وحیدی، وزیر دولت سیزدهم سال ۱۴۰۱ اعلام کرد: «ما پدیده‌ای به اسم لباس شخصی نداریم. البته بعد از آن یک تبصره هم زدند که نیروهای اطلاعاتی در مواقعی با لباس خاص خودشان می‌آیند». سیده‌فاطمه ذوالقدر، نماینده اسبق مجلس سال ۹۷ تاکید کرده بود که نیروهای خودسر به نحوی عمل می‌کنند که موجب تفرقه بین مسئولان و سوءاستفاده دشمنان نظام در عرصه‌های بین‌المللی می‌شوند. همچنین منصور حقیقت‌پور، نایب‌رئیس کمیسیون امنیت ملی مجلس نهم به روزنامه جهان صنعت درباره شرایط موجود و حضور لباس‌شخصی‌ها در میان مردم و برخورد‌های آنها گفت: چند وقت پیش گزارش‌هایی بود از رفتار خاص برخی از افرادی که لباس پلیس پوشیده، به مردم شلیک و از الفاظ رکیک استفاده می‌کنند که پلیس نیز معتقد است اینها از افراد یگان نیستند. این نشان می‌دهد کسانی که می‌توانند لباس پلیس را تهیه کرده و عده‌ای را تحریک کنند تا در لباس پلیس به مردم حمله کنند، می‌توانند از افراد مختلفی در لباس‌های شخصی برای اقدامات رکیک نیز استفاده کنند. شهریار حیدری، عضو کمیسیون امنیت مجلس نیز درخصوص برخورد لباس‌شخصی‌ها با شهروندان گفت: نهاد‌های اطلاعاتی و امنیتی و پلیسی باید ضمن برخورد با لباس‌شخصی‌ها، نحوه برخورد و مواجهه مردم با این افراد را اطلاع‌رسانی کنند؛ چراکه با توجه به شرایط و وضعیت امنیتی موجود ممکن است، تیم‌های خاصی در قالب لباس‌ شخصی در مناطق مختلفی در پی ایجاد تنش در فضای امنیتی باشند؛ بنابراین وزارت اطلاعات، سازمان اطلاعات سپاه و نیروی انتظامی در مورد نحوه مواجهه با لباس‌ شخصی‌ها اطلاع‌رسانی کنند.
البته دو هفته پیش و قبل از اتفاق کشته شدن دانشجوی دانشگاه تهران و اعتراض دانشجویان، چندی پیش جواد امام سخنگوی، جبهه اصلاحات ایران در شبکه ایکس خطاب به رئیس دولت چهاردهم چنین نوشت: «جناب آقای دکتر پزشکیان سکوت وزارت کشور و نهاد‌های امنیتی و انتظامی در قبال تجمعات نیرو‌های خودسر و راه‌اندازی کارناوال‌های غیرقانونی همچنین اقدامات غیرقانونی دیگر ازجمله ممانعت از حضور آقای سیدمحمد خاتمی در مراسم افتتاح بیمارستان هاشمی‌رفسنجانی، نشانه‌ای است از مقابله آشکار با رای مردم و در درجه بعد، زیر ضرب رفتن شعار وفاق، انتظار این است جنابعالی به عنوان رئیس‌جمهور، مجری قانون اساسی و ریاست شورای عالی امنیت ملی درخصوص قانون‌گریزی‌های یاد شده به مردم گزارش دهید و در گام بعد از تکرار آنها جلوگیری کنید».
به هر سو با وجود این اعتراضات گسترده و انتقادات صریح متاسفانه هیچ تغییری در رویه و رفتار این نیروها مشاهده نشده است. حضور و اقدامات آنان، گویی به یک روال پذیرفته شده در مواجهه با هر گونه اعتراض بدل گشته و با هر رویداد اعتراضی جدید، سناریو تکراری حضور و مداخله نیروهای خودسر بار دیگر به اجرا درمی‌آید. باید منتظر ماند و دید که این تکرار بی‌پایان و عدم پاسخگویی و مصونیت این نیروها چه زمانی اصل حاکمیت قانون در جامعه را به معنای واقعی زیر سوال می‌برد؟