سوره سینما/ سهم بالای فیلم‌های منصوب به «کمدی» در گیشه سینمای ایران طی سال‌های اخیر، جریانی از موضع‌گیری‌های انتقادی علیه کیفیت این‌ آثار به همراه داشته که به تازگی پرچم‌داران کمدی‌سازی هم به آن پیوسته‌اند.  
به گزارش سوره سینما، در میانه برگزاری چهل‌وسومین جشنواره فیلم فجر بود که با معرفی ۱۵ فیلم پرمخاطب در روزهای ابتدایی این رویداد و غیبت فیلم‌های کمدی در میان آن‌ها، این سوال مطرح شد که آیا این آثار نتوانستند نظر مخاطبان را جلب کنند؟ هرچند که میزان شفافیت در انتخاب آرای مردمی همواره محل بحث بوده اما مسئله مهم‌تر، کیفیت پایین این آثار بود که حتی صدای اعتراض منتقدان و اصحاب رسانه را هم به همراه داشت.
در همین راستا، کمال تبریزی که خود از چهره‌های شاخص سینمای کمدی ایران محسوب می‌شود و در این دوره از جشنواره در مقام داور همه آثار را رصد کرده بود، به انتقاد از وضعیت کنونی این ژانر پرداخت. اگرچه فیلم‌های اخیر تبریزی در یک دهه اخیر نیز نتوانسته‌اند موفقیت‌هایی فیلم‌های کمدی شاخص کارنامه‌اش را تکرار کنند، اما نقدهای او درباره افول کمدی در سینمای ایران قابل تأمل است.
چهل‌و سومین جشنواره فیلم فجر به پایان رسید اما حواشی آن همچنان ادامه دارد و آنچه در این بین جلب توجه کرد، سخنان کمال تبریزی، یکی از اعضای هیات داوران و یکی از شاخص‌ترین کارگردانان کمدی‌ساز در سینمای ایران بود؛ فیلم‌سازی که با آثاری چون «مارمولک»، «همیشه پای یک زن در میان است»، «لیلی با من است» و حتی فیلم در توقیف مانده «خیابان‌های آرام» سهم مهمی در ارتقای کمدی‌های اجتماعی داشته است.
کارگردان‌هایی همچون کمال تبریزی توانایی این را داشتند که کمدی را به ابزاری برای بررسی مسائل اجتماعی تبدیل کنند. تبریزی به پشتوانه همکاری با فیلمنامه‌نویسان طنزشناسی همچون رضا مقصودی و پیمان قاسم‌خانی در آثارش موفق شد طنز را به‌عنوان یک وسیله برای نقد و تحلیل جامعه معرفی کند و شخصیت‌ها و داستان‌ها را به شکلی غیرمستقیم درگیر دغدغه‌های روز جامعه کند.
بحران کمدی از نگاه کارگردان «مارمولک»
کمال تبریزی بعد از اتمام جشنواره چهل‌وسوم در گفت‌وگویی مشروح با خبرگزاری ایسنا، با صراحت اعلام کرد «فیلم‌های کمدی در سال‌های اخیر آن‌قدر بی‌اعتبار شده‌اند که حتی مخاطبان نیز دیگر رغبتی برای دیدن آن‌ها در جشنواره ندارند.» او تأکید کرد: «این فیلم‌ها چنان از ارزش‌های هنری تهی شده‌اند که بیشتر به ابزاری صرفاً برای سرگرمی سطحی تبدیل شده‌اند.» این انتقاد در شرایطی مطرح می‌شود که جشنواره امسال میزبان چندین فیلم کمدی بود؛ اما واکنش‌ها به این آثار به‌وضوح نشان داد که انتظارات از این ژانر برآورده نشده است.
نگاهی به کمدی‌های حاضر در جشنواره امسال این نگرانی‌ها را تأیید می‌کند. فیلم «آنتیک» به کارگردانی هادی نائیجی که در ابتدا به‌عنوان یک کمدی نوستالژیک معرفی شد، به دلیل استفاده از شوخی‌های کلیشه‌ای و سطحی، نتوانست نظر منتقدان را جلب کند. برخی نقدها حتی پا را فراتر گذاشتند و فیلم را به بازتولید خرافات به‌جای نقد آن متهم کردند. حضور زوج پژمان جمشیدی و بیژن بنفشه‌خواه هم نتوانست کمکی به جلب توجه مخاطبان به فیلم بکند. فیلم «صددام» به کارگردانی پدرام پورامیری با بازی رضا عطاران هم که با محوریت فضای جنگ ایران و عراق ساخته شده بود، در ابتدا نوید یک تجربه تازه را می‌داد اما در نهایت به دام تکرار و شوخی‌های لفظی پیش‌پا افتاده، افتاد و از پتانسیل‌های خود به‌درستی استفاده نکرد. کمدی دیگر جشنواره هم «کفایت مذاکرات» به کارگردانی سهیل موفق و تهیه‌کنندگی ابراهیم عامریان بود که نیز با فیلمنامه‌ای پراکنده و وابستگی بیش از حد به عنصر اتفاق، به‌عنوان اثری ناامیدکننده در کارنامه کارگردانش ثبت شد. نکته قابل‌تأمل اینکه در میان کمدی‌های حاضر در جشنواره فیلم بی‌ادعای «سونسوز» علاوه‌بر کسب نمره قبولی از منتقدان و اصحاب رسانه توانست سیمرغ ویژه هیأت داوران را هم به دست بیاورد تا شاخصی برای ارزیابی کمدی مطلوب و نامطلوب در ویترین فجر باشد.
اما پرسش اصلی این است که چه شد که جریان غالب سینمای کمدی ایران، که زمانی با آثاری چون «آپارتمان شماره۱۳» یداله  صمدی، «اجاره‌نشین‌ها» و «مهمان مامان» داریوش مهرجویی، «لیلی با من است» و «مارمولک» کمال تبریزی، «سن‌پترزبورگ» بهروز افخمی و حتی «ورود آقایان ممنوع» رامبد جوان می‌توانست مفاهیم عمیق اجتماعی و نقدهای جدی را در قالب طنز ارائه دهد، امروز به تولید آثاری سطحی و کم‌مایه رسیده است؟
تغییر ذائقه مخاطب یا افت کیفیت؟
بخشی از این پاسخ شاید به تغییر ذائقه مخاطب بازگردد، اما عامل مهم‌تر، تکرار بیش‌ازحد فرمول‌های دم‌دستی، شوخی‌های تکراری و فاصله گرفتن از ریسک‌پذیری است. زمانی فیلم‌های کمدی ایرانی با نگاهی انتقادی و رویکردی هوشمندانه مسائل جدی جامعه را در قالب طنز به تصویر می‌کشیدند؛ اما امروز، بسیاری از آثار به‌جای نقد و طنز گزنده، به تولید لحظاتی زودگذر از خنده‌های سطحی بسنده می‌کنند.
تبدیل کمدی‌ها به یک سرگرمی صرف، بخشی از تحولاتی است که در الگوهای مصرف فرهنگی در جامعه ایران به‌ویژه در نسل‌های جدید اتفاق افتاده است. در گذشته، سینما به‌ویژه سینمای کمدی، یک ابزار برای انتقاد اجتماعی و بررسی بحران‌های جامعه بود، اما امروزه این ابزار بیشتر به ابزار سرگرمی و فرار از واقعیت تبدیل شده است. این تغییر، روی نوع کمدی‌هایی که در جشنواره‌ها و سینماها به نمایش درمی‌آید، تأثیر گذاشته و باعث شده است که آثاری که عمق و پیام دارند، در برابر فیلم‌های سطحی‌تر قرار گیرند.
باید توجه داشت یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در این میان مطرح می‌شود، ضعف فیلمنامه در آثار کمدی است. فیلمنامه پاشنه‌آشیل فیلم‌های طنز محسوب می‌شود، اما متأسفانه این تصور غلط وجود دارد که صرف کنار هم قرار دادن چند بازیگر طنز، به خودی خود اثری خنده‌دار و موفق خلق می‌کند. این در حالی است که بسیاری از آثار ماندگار این ژانر، دقیقاً به دلیل داشتن فیلمنامه‌ای محکم، دیالوگ‌های هوشمندانه و پرداختی ظریف از طنز اجتماعی به موفقیت رسیده‌اند. بی‌توجهی به این عنصر کلیدی باعث شده است که بخش عمده‌ای از فیلم‌های کمدی امروز، فاقد انسجام و تأثیرگذاری باشند و صرفاً بر شوخی‌های سطحی و لحظه‌ای متکی شوند.
آینده کمدی در سینمای ایران
شاید انتقاد تبریزی هشداری برای بازگشت به همان مسیری باشد که زمانی کمدی‌های ایرانی را در جایگاهی متفاوت قرار داده بود؛ مسیری که نیازمند جسارت، نوآوری و احیای ارزش‌های هنری در بطن طنز است. شاید زمان آن رسیده باشد که سینمای ایران بار دیگر به این پرسش پاسخ دهد: آیا کمدی فقط برای خنداندن است یا می‌تواند همچنان آینه‌ای از واقعیت‌های تلخ و شیرین جامعه باشد؟ اظهارات تبریزی و نقدهای وارده به فیلم‌های جشنواره امسال نشان می‌دهد که سینمای کمدی ایران با بحران هویت مواجه شده است. از کمدی‌های درخشان و پرمفهوم دهه‌های گذشته، به آثاری رسیده‌ایم که بیشتر بر شوخی‌های سطحی و داستان‌های تکراری تکیه دارند.
آیا زمان آن نرسیده که سینمای کمدی ایران دوباره به ریشه‌های اصیل خود بازگردد و همانند «لیلی با من است»، بار دیگر ترکیبی از طنز، تفکر و نقد اجتماعی را ارائه دهد؟