فرهیختگان/متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

 چندروز بعد از سفر لاوروف و طرح پیشنهادهایی در مورد حل مسئله هسته‌ای ایران با استفاده از دیپلماسی، روز گذشته خبری به نقل از بلومبگ در فضای رسانه‌ای بازتاب پیدا کرد که مطابق آن این رسانه مدعی شده است: «روسیه موافقت کرده است که به دولت دونالد ترامپ در برقراری ارتباط با ایران در موضوعاتی از جمله برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی و حمایت آن از نیرو‌های ضدآمریکایی منطقه‌ای کمک کند.» چنین پیشنهادهایی درحالی مطرح می‌شود که ترامپ در موضعی کاملاً همسو با روسیه از زلنسکی خواسته است تا تن به آتش‌بس داده و هم‌زمان برای جبران کمک‌های آمریکا 500 میلیارد دلار از منابع معدنی کمیاب خود را نیز در اختیار آمریکا قرار دهد پیشنهادی که یک بار هم به صورت تحقیر‌آمیز در دیدار زلنسکی با ترامپ و معاونش جی ونس در اتاق بیضی کاخ سفید مطرح شد. در واکنش به این رویکرد اروپایی‌ها در مواضعی کاملاً متضاد با آمریکا که به دنبال آتش‌بس است گفته‌اند همچنان متعهد به حمایت از اوکراین در تقابل با روسیه هستند. این موارد نشان می‌دهد به احتمال زیاد در چهار سال آینده نقش اروپا در سیاست خارجی آمریکا کمرنگ‌تر و نقش روسیه پررنگ‌تر خواهد بود. درچنین فضایی واسطه‌گری روسیه برای بحث در مورد پرونده‌های تقابلی بین ایران و آمریکا چالش‌هایی برای ایران به همراه دارد. تهران با اعلام اینکه تحت فشار مذاکره نمی‌کند و هیچ توافقی با آمریکا در این شرایط صورت نخواهد گرفت، نشان داده که تسلیم سیاست فشار حداکثری ترامپ نخواهد شد. با این حال، ایران نمی‌خواهد در این فضای جدید جهانی منفعل باشد. با اتخاذ رویکردی فعال، ایران می‌تواند از واسطه‌گری روسیه به‌عنوان متحد خود بهره ببرد، روابط دوجانبه را تقویت کند، فشار دیپلماتیک بر آمریکا را افزایش دهد و پیام‌های خود را به غرب منتقل کند، بدون اینکه در بازی ابرقدرت‌ها متضرر شود یا وجه‌المصالحه قرار گیرد. این استراتژی فعالانه بدون آن که نیاز به تن دادن به مذاکره با آمریکا باشد نیازمند هوشیاری، انعطاف‌پذیری و حفظ استقلال عمل است تا ایران بتواند در چهار سال آینده، که احتمالاً شاهد تغییرات بیشتری در معادلات جهانی خواهیم بود، جایگاه خود را تثبیت کند.

لاوروف با پیام آمده بود
یک هفته پیش از سفر لاوروف به تهران، وزیر خارجه روسیه در ریاض با روبیو، وزیر خارجه آمریکا دیدار کرد. دیداری که با هدف برقراری مذاکرات برای احیای روابط دیپلماتیک و پایان دادن به جنگ اوکراین با میانجی‌گری عربستان برگزار شده بود. یک هفته بعد، لاوروف درحالی وارد تهران شد که گمانه‌زنی‌هایی از اینکه احتمالاً روسیه حامل پیامی برای ایران از جانب آمریکا باشد، مطرح می‌شد. اگرچه ارسال پیام از جانب روسیه برای ایران در اظهارنظر‌های رسمی توسط مقامات دو کشور تایید نشد؛ اما لاوروف در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با وزیر خارجه ایران، به موضوع هسته‌ای ایران اشاره کرد و گفت: «در مورد وضعیت برجام صحبت‌های زیادی داشتیم، معتقدیم ظرفیت دیپلماسی همچنان وجود دارد و باید از این ظرفیت‌ها به طور مؤثر و بدون تهدید استفاده کرد. ما برای پیداکردن راه‌حل‌ها کمک خواهیم کرد.» صحبت‌های لاوروف به نوعی تأیید گمانه‌زنی‌ها بود. اعلام آمادگی روسیه برای حل‌وفصل بحران‌ها و تأکید بر آنکه هنوز ظرفیت دیپلماسی برای حل موضوع هسته‌ای ایران وجود دارد، این گزاره را تأیید می‌کرد که در گفت‌وگو‌های روسیه و آمریکا، پای پرونده‌ها و مناقشات ایران نیز وسط آمده است. عباس عراقچی اما در همین نشست، پاسخ روشنی به وزیر خارجه روسیه داد و گفت: «در موضوع هسته‌ای با همکاری و هماهنگی دوستان خودمان در روسیه و چین حرکت و مواضعمان را هماهنگ خواهیم کرد. بار‌ها اشاره شده که در خصوص مذاکرات هسته‌ای موضع جمهوری اسلامی ایران، کاملاً روشن است. ما تحت فشار، تحت تحریم حداکثری و تا زمانی که تحریم‌ها به این شکل اعمال می‌شود، مذاکره نخواهیم کرد.»

ترسیم چهارچوب مذاکره با آمریکا در سفر لاوروف به تهران
یک روز پس از بازگشت لاوروف از تهران، روزنامه کویتی الجریده، جزئیاتی از گفت‌وگو‌های دوجانبه وزرای خارجه ایران و روسیه را منتشر کرد. این روزنامه به نقل از یک منبع که آن را در وزارت خارجه ایران معرفی کرده بود، نوشت: «لاوروف به مقامات ایرانی اطلاع داده که ترامپ بر فهرست مطالباتی که پیش‌تر توسط محمدجواد ظریف در بغداد دریافت شده بود، اصرار دارد. این مطالبات شامل محدودیت‌هایی بر برنامه موشک‌های بالستیک و تولید پهپاد‌ها می‌شود.» برفرض صحت این ادعا، این فهرست در جریان سفری که محمدجواد ظریف به عراق برای دیدار با حکیم، رهبر جریان حکمت ملی عراق داشته به اطلاع او رسیده است. علاوه براین لاوروف جزئیاتی از چگونگی شروع مذاکرات را نیز به طرف ایرانی داده است. در ابتکار جدید، مذاکرات ابتدا در سطح کارشناسان شروع می‌شود و در صورت موفقیت، به سطح وزرای خارجه می‌رسد و در صورت به نتیجه رسیدن، توافق نهایی بین ترامپ و مسعود پزشکیان امضا خواهد شد. این روزنامه در ادامه نوشت لاوروف به ایران توصیه کرده از مذاکرات با تروئیکای اروپایی صرف نظر کند و مستقیماً با ترامپ وارد مذاکره شود. الجریده نوشت عراقچی نیز در پاسخ گفته ایران، تحت سه شرط وارد مذاکرات مرحله‌ای خواهد شد؛ مذاکرات بدون پیش‌شرط باشد، تحریم‌های آمریکا علیه ایران در طول مذاکرات تعلیق شوند و تهدیدات مداوم اسرائیل برای بمباران تأسیسات هسته‌ای ایران متوقف شود. مجموع این موضوعات اثبات می‌کرد روسیه در نقش یک میانجی‌ ظاهر شده است.

میانجی‌گری روسیه در تماس تلفنی ترامپ و پوتین مطرح شد
روز سه‌شنبه و بعد از گذشت یک هفته از سفر لاوروف به تهران، خبرگزاری بلومبرگ به نقل از یک منبع ناشناس در مسکو نوشت که ترامپ از پوتین خواسته تا مذاکرات با ایران را در مورد برنامه هسته‌ای و آنچه او «حضور نیرو‌های نیابتی ایران» می‌خواند، تسهیل کند. به گفته بلومبرگ این موضوع در گفت‌وگوی تلفنی که پوتین با ترامپ در 12 فوریه داشته، مطرح شده و ترامپ ایده میانجی‌گری روسیه در مذاکرات میان ایران و آمریکا را مطرح کرده است. پس از آن نیز در 18 فوریه لاوروف در جریان دیدارش با روبیو در ریاض در خصوص میانجی‌گری روسیه در مذاکرات احتمالی صحبت کردند. پسکوف سخنگوی کرملین نیز در گفت‌وگو با این خبرگزاری صحبت‌های لاوروف در تهران را این بار با صراحت بیشتری مطرح کرد و گفت: «روسیه معتقد است ایالات متحده و ایران باید تمامی مشکلات را از طریق مذاکرات حل کنند... مسکو آماده است هرکاری که در توان دارد برای دستیابی به این هدف انجام دهد.» تقریباً از زمان پیروزی ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری، گمانه‌زنی‌های مختلفی در مورد کانال‌هایی که ترامپ از طریق آن‌ها مسیر مذاکره با ایران را دنبال خواهد کرد، مطرح می‌شد. در میان گزینه‌ها کشور‌های مختلف حاشیه خلیج فارس ازجمله عربستان و به طور جدی قطر نیز مطرح بودند، اما این یقین وجود داشت که ترامپ قصد ندارد مسیر مذاکره را از کانال اروپایی‌ها دنبال کند. ایده میانجی‌گری روسیه در مذاکرات و اشاره‌ای که لاوروف در دیدار با عراقچی داشت، این موضوع را اثبات می‌کند که آمریکا قصد ندارد اروپا را در سود و زیان مذاکره با ایران شریک کند و عملاً آن‌ها را دور ‌زده است.

نشستی جدا میان آمریکا و روسیه با موضوع ایران؟
پس از انتشار خبر بلومبرگ، یوری اوشاکوف، مشاور و دستیار رئیس‌جمهور روسیه اشاره کرد صحبت‌هایی در مورد ایران مطرح شده و توافق شده تا درباره مسائل ایران نشستی جداگانه با مقامات آمریکایی برگزار شود، «اما تا الان نشانه‌ای از سوی آمریکا برای نحوه برگزاری این نشست دریافت نشده است.» سخنگوی کرملین در واکنش به صحت خبر بلومبرگ، گفت: «ببینید، در مذاکرات ماه گذشته مسکو و واشنگتن در ریاض، مسئله ایران نه «با جزئیات» بلکه به طور مختصر مورد بحث قرار گرفت.» پسکوف البته در ادامه گفت ایران یکی از موضوعاتی است که در مذاکرات آتی واشنگتن و روسیه به آن پرداخته خواهد شد. به نظر می‌رسد روسیه عزمی جدی برای میانجی‌گری در پرونده‌های مورد مناقشه میان ایران و آمریکا دارد. صحبت از برگزاری جلساتی جدا برای تصمیم‌گیری در مورد پرونده ایران، درحالی مطرح می‌شود که ایران موضع صریحی در مورد میانجی‌گری روسیه در مورد مذاکرات میان آمریکا و ایران نداشته است.

با پیشنهاد مسکو از موضعی فعالانه مواجه شویم
پیشنهاد واسطه‌گری روسیه برای ایران از سوی لاوروف، چه در موضوع هسته‌ای و چه در مسائل منطقه‌ای، تلاش مسکو برای تثبیت جایگاه خود به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در خاورمیانه را نشان می‌دهد. روسیه که خود تحت تحریم‌های غرب است اکنون در قامت میانجی پرونده هسته‌ای و مذاکرات رفع تحریم ظاهر شده است؛ اما برای ایران، این پیشنهاد درحالی مطرح می‌شود که تهران بار‌ها اعلام کرده تحت فشار مذاکره نخواهد کرد و به دنبال راه‌هایی است تا در فضای جدید جهانی، بدون تسلیم شدن به خواسته‌های آمریکا، از فرصت‌ها استفاده کند. اینجاست که موضع فعال ایران، بلکه به معنای بهره‌برداری هوشمندانه از واسطه‌گری روسیه بدون قرار گرفتن در موقعیت ضعف در رقابت قدرت‌های جهانی اهمیت پیدا می‌کند. تهران باید رویکردی فعالانه اتخاذ کند که نه به معنای مذاکره تحت فشار باشد و نه به انفعال منجر شود. این استراتژی می‌تواند شامل چند محور باشد. ایران می‌تواند از روسیه به‌عنوان کانالی برای ارسال پیام‌های غیرمستقیم به آمریکا و غرب استفاده کند، بدون اینکه وارد مذاکره رسمی شود. این پیام‌ها می‌تواند شامل تأکید بر مواضع ایران و شروطش برای هرگونه تعامل آینده باشد. با وجود این فرصت‌، واسطه‌گری روسیه چالش‌هایی نیز به همراه دارد. یکی از بزرگ‌ترین خطرات، احتمال تبدیل شدن ایران به وجه‌المصالحه در بازی ابرقدرت‌هاست. اگر روسیه و آمریکا به توافقی برسند که منافع مسکو و واشنگتن را تأمین کند، اما ایران را در موقعیت ضعف قرار دهد، تهران ممکن است متضرر شود. به عنوان مثال، اگر روسیه در ازای امتیازاتی از آمریکا (مانند کاهش فشار در اوکراین) از حمایت قاطع از ایران دست بکشد، تهران تنها خواهد ماند. علاوه بر این، وابستگی بیش از حد به روسیه می‌تواند استقلال عمل ایران را محدود کند. اگر تهران تمام استراتژی خود را بر همکاری با مسکو متمرکز کند، ممکن است در برابر شروطی که با اصولش در تضاد است، آسیب‌پذیر شود.

تحریم‌شده واسطه رفع تحریم شد
واسطه‌گری روسیه می‌تواند برای ایران فرصت‌هایی ایجاد کند که نیازی به مذاکره مستقیم با آمریکا یا تن دادن به فشار‌ها نداشته باشد. نخست، ایران می‌تواند از این موقعیت برای تقویت روابط دوجانبه با روسیه استفاده کند. به عنوان مثال، ایران می‌تواند فهرستی از مطالبات اصلی خود را به واسطه مسکو از طرف آمریکایی مطالبه کند. فهرستی که می‌تواند شامل لغو تحریم‌ها و رفع انسداد دارایی‌های ایران در کشور‌های مختلف باشد. چنین اقدامی گام ابتدایی برای هرگونه مذاکره دیگری است که احتمالاً ترامپ نیز به آن تن نمی‌دهد و همان فرمانی را درپیش خواهد گرفت که پیش از این در یادداشت اجرایی ضد ایرانی به آن متعهد شده است. همچنین از آنجایی که ترامپ هم‌زمان با پیشنهاد آتش‌بس تحریم‌های جدیدی را نیز علیه مسکو وضع کرده است احتمالاً در مورد روسیه هم اجرای برخی از تحریم‌ها همچنان در دستور کار آمریکا خواهد بود. این رویکرد ترامپ باعث می‌شود تا طرف روسی نیز با نگاهی واقع‌بینانه‌تر در مورد ادعای رفع تحریم‌ها علیه ایران بنگرد. تداوم رویکرد تحریمی این فرصت را در اختیار ایران قرار می‌دهد که اجرای توافق جامع راهبردی که اخیراً به امضای دوطرف رسیده را با جدیت بیشتری مطالبه کند. ایران می‌تواند به جای اینکه منتظر پیشنهادهای مذاکراتی از سوی مسکو باشد از روسیه بخواهد به‌صورت فعال‌تر در دیدار با طرف آمریکایی از لغو تحریم‌ها حمایت کند. تهران همچنین می‌تواند ابتکار عمل را به دست بگیرد و از روسیه بخواهد مواضع قاطع‌تری علیه تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا اتخاذ کند.

یادداشت اجرایی هرگونه مذاکره‌ای را منتفی می‌کند
موضع ایران در برابر فشار حداکثری آمریکا ریشه در تجربه‌های تاریخی و اصول سیاست خارجی‌اش دارد. خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام در سال ۲۰۱۸ و اعمال تحریم‌های بی‌سابقه، نه‌تنها اعتماد ایران به مذاکره با واشنگتن را از بین برد، بلکه نشان داد سیاست فشار حداکثری برای کشاندن تهران به پای میز مذاکره، نتیجه عکس داده است. بعد از امضای یک یادداشت اجرایی ضد ایرانی توسط ترامپ، وزیر خارجه ایران در پاسخ به لاوروف بار دیگر این موضع را تکرار کرد: «تا زمانی که تحریم‌ها ادامه دارد، مذاکره مستقیم با آمریکا منتفی است.» از سوی دیگر، دونالد ترامپ با سابقه‌ای که از او دیده شده، بعید است از سیاست فشار حداکثری دست بکشد. حتی اگر روسیه به‌عنوان واسطه وارد شود، هدف نهایی آمریکا احتمالاً تضعیف ایران و تحمیل شروطی خواهد بود که با خطوط قرمز تهران، مانند حفظ برنامه موشکی و حمایت از محور مقاومت، در تضاد است. بنابراین، ایران به‌درستی اعلام کرده هیچ توافقی تحت این شرایط صورت نخواهد گرفت. با این حال، این موضع به معنای انفعال ایران در برابر تحولات جهانی نیست. تهران نمی‌خواهد در شرایطی که نقش اروپا کمرنگ و نقش روسیه پررنگ می‌شود، صرفاً نظاره‌گر باشد یا اجازه دهد در بازی ابرقدرت‌ها قربانی شود. تهران باید از واسطه‌گری روسیه به‌عنوان متحد خود سود ببرد، بدون اینکه به دام مذاکراتی بیفتد که درنهایت به نفع آمریکا یا به ضرر منافع ملی‌اش تمام شود.