فرهیختگان/متن پیش رو در فرهیختگان منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

زینب مرزوقی|  آموزش زبان مادری یا آموزش به زبان مادری؛ فرصت یا تهدید؟ شاید کوتاه‌ترین عنوان برای بررسی آموزش زبان مادری در مدارس، همین باشد و این پرسش مطرح شود که فرصت آموزش زبان مادری یا زبان اقوام مختلف و تهدیدهای آن چیست؟ در بررسی فرصت‌ها و تهدیدهای آموزش زبان مادری، در ابتدا باید روشن شود که اساساً فرصت آموزش به نفع کیست و تهدید یا ضرر این آموزش به چه کسی می‌رسد؟ در کلیت این ماجرا و همان‌طور که مانند تمام امور اجتماعی و سیاسی انتظار می‌رود، آموزش زبان مادری، ذی‌نفع و ذی‌ضرر دارد و دقیقاً نقطه تقابل و تضارب آراء در خصوص آموزش زبان مادری، در میان همین افراد ذی‌نفع و ذی‌ضرر در جریان است.
نخست آنکه امری که باید آن را جزو بدیهیات دانست، لزوم یادگیری به زبان فارسی برای ارتباط برقرار کردن با خودمان و جهان بیرون است. با توجه به تنوع قومی موجود در کشور، جهت ارتباط بهتر اقوام مختلف با یکدیگر؛ دقیقاً در همینجا لزوم آموزش و یادگیری زبان فارسی روشن می‌شود. از این گذشته، زبان فارسی به عنوان یک زبان مشترک، جهان آدمیان را به یکدیگر پیوند می‌زند. بنابراین برای ایجاد اشتراک زبانی، یادگیری زبان فارسی واضح و مبرهن است.
از دیرباز، ایران به تنوع قومی و وجود اقوام مختلف در این اقلیم معروف بود. در عین حال و در عین کثرت، اما وحدتی با عنوان «ایرانیت» وجود دارد که بخشی از این ایرانیت را زبان فارسی تشکیل می‌دهد. از این‌رو، نقطه اشتراک اقوام ایرانی، با وجود پیشینه فرهنگی، تاریخی و اجتماعی مختلف، اما وحدت ایرانی بودن است که زبان فارسی نیز جزء مهمی از این وحدت ایرانی بودن به شمار می‌رود. 
در کنار ظرفیت حضور اقوام مختلف در ایران، پروژه تجزیه‌طلبی و چندپاره کردن ایران که پروژه‌ای قدیمی است و تاریخچه آن به پس از جنگ جهانی باز می‌گردد؛ همواره برای اپوزیسیون خارجی، یک ظرفیت بالقوه برای ضربه‌زدن به حاکمیت تلقی می‌شود. یعنی در تمام این سال‌ها، اپوزیسیون سعی دارد که ظرفیت حضور اقوام در اقلیم ایران را به نفع خود مصادره کند و به وسیله اقوام، به حاکمیت موجود ضربه خود را وارد کند. این الگوی قدیمی، از زمان قاجار تا به امروز همواره در دستور کار اپوزیسیون و با حمایت انگلیس در حال اجرا است.
یکی از شیوه‌های نفوذ اپوزیسیون در میان اقوام، تبدیل زبان مادری آنها به عنوان ابزار سیاسی است. چگونه؟ علی‌رغم تعامل و سعه صدر جمهوری اسلامی در گفت‌وگو و آموزش زبان مادری توسط جامعه مدنی، اما اپوزیسیون در طول چند دهه اخیر سعی داشته است تا به وسیله زبان مادری اقوام، اقوام ایرانی را علیه حاکمیت بشوراند. به این معنا که با تشویش و ایجاد این ذهنیت که اقوام ایرانی، به عنوان اقلیتی مطرود و محروم در تبعیض زبانی مانده‌اند و حاکمیت اجازه آموزش به زبان مادری را به آنها نمی‌دهد. نقطه ایجاد تفاوت میان مطالبه‌ای که قابل گفت‌وگو است و مطالبه غیراصولی دقیقاً همین‌جاست. اپوزیسیون سعی دارد به اقوام ایرانی القا کند که از حقوق اولیه آنها آموزش «به» زبان مادری است و در صورت عدم تحقق این امر، بنابراین اقوام ایرانی اقلیتی محروم و در تبعیض مانده‌اند که از قضا زبان فارسی نیز ابزار سیاسی جمهوری اسلامی است تا زبان مادری اقوام به فراموشی سپرده شود.
برخی‌ها در این میان به اصل 15 قانون اساسی اشاره می‌کنند: «زبان و خط رسمی و مشترک مردم ایران، فارسی است. اسناد و مکاتبات و متون رسمی و کتب درسی باید با این زبان و خط باشد. ولی استفاده از زبان‌های محلی و قومی در مطبوعات و رسانه‌های گروهی و تدریس ادبیات آنها در مدارس، در کنار زبان فارسی آزاد است.» همان‌طور که در این اصل آمده است و می‌بینیم؛ شبکه‌های استانی به راحتی به زبان مادری مخاطبان، برنامه‌های مختلفی اجرا می‌کنند. کارگردان ترک‌زبان، فیلمی به زبان ترکی در جشنواره فجر اکران می‌کند و مطبوعات محلی نیز به زبان عربی کتاب چاپ می‌کنند و هیچ‌گونه منعی در این رابطه وجود ندارد. (همان‌طور که نگارنده این متن، در تحریریه خبری‌اش با خانواده خود و به راحتی به زبان مادری‌اش یعنی عربی صحبت می‌کند و هیچ فشاری در گفت‌وگو به زبان فارسی یا زبانی غیر از زبان مادری با خانواده‌اش ندارد.) بنابراین طبق تجربه این سال‌ها، اصل 15 قانون اساسی در حال اجراست و کسی نمی‌تواند خرده بگیرد که زبانی در این میان به اقلیت رفته است و یا زبان فارسی به عنوان یک ابزار سیاسی برای فراموش کردن زبان مادری، در حال آموزش است. البته در این میان ناگفته نماند که مدارس شهرستان‌های مختلف به طور مستقل می‌توانند برای آموزش بهتر زبان مادری، کلاس‌های فوق‌العاده برگزار کنند.
آنچه که در این میان محل مناقشه است، سیاسی کردن این حق و اصل برای شکستن سنگر زبان فارسی است. یعنی در طول چند دهه اخیر، اغلب اوقات وقتی صدایی برای آموزش به زبان مادری شنیده می‌شود، عمدتاً برای تضعیف زبان فارسی و امر هویت ملی است. اشتراک اقوام مختلف ایرانی، در گفت‌وگو با زبان فارسی، زبان فارسی را به عنوان سنگری از سنگرهای امر و هویت ملی تعریف می‌کند. بنابراین در پس صدای مطالبه آموزش به زبان مادری، نشانه گرفتن سنگر کلانی به نام امر و هویت ملی و سپس سنگر کوچک‌تری با نام زبان فارسی است. چراکه در آموزش زبان مادری، جامعه مدنی به دور از هرگونه فشار و محدودیت، زبان مادری خود را به نسل بعد آموزش می‌دهند. یعنی یک ترک به راحتی در خانه ترکی صحبت می‌کند و یک بلوچ بدون هیچ‌گونه محدودیتی، بلوچی سخن می‌گوید تا فرزندانش نیز بلوچی بیاموزند. بنابراین کسی از سوی حاکمیت او را مجبور به تکلم به زبان فارسی و عدم آموزش زبان بلوچی نمی‌کند. از این رو، هیچ قومیتی نمی‌تواند ادعا کند که حاکمیت او را به عنوان اقلیت می‌شناسد و در فراگیری و آموزش زبانش، با محدودیت و فشاری روبه‌رو بوده است. امری که در حال حاضر با آن مواجه هستیم؛ حاکمیت در عین حال که دسترسی افراد به آموزش زبان مادری را محدود نکرده است، اما هیچ تعهدی نیز در انتقال و آموزش آن زبان ندارد. هرچند از طریق رسانه، در حفظ زبان‌های مادری موجود تلاش می‌کند، اما در هر صورت، وجود هر یک از زبان‌های مادری و ادامه آن را به جامعه مدنی سپرده است.
از این گذشته اما ما در آموزش «به» زبان مادری، با امر کلان‌تری روبه‌رو هستیم. یعنی وقتی یک قومیت، ریاضی، علوم و یا فیزیک خود را نیز به زبان مادری فرابگیرد؛ این امر بی‌شباهت با فدرالیسم سیاسی استان‌ها نیست. مثلاً وقتی یک ترک‌زبان تمام دروس خود را در مدرسه ترکی بیاموزد، پس چرا باید زبان فارسی را فرابگیرد؟ همچنین مسئله جدی‌تر در این بین، تقابل احساسات و تعلق‌های قومی با امر و هویت ملی است. به بیان صریح‌تر، با آموزش به زبان مادری، در عین تضعیف هویت و امر ملی، احساسات قومی یا ناسیونالیستی تشدید می‌شود و فرد کمترین تعلقی به ایرانی بودن خود خواهد داشت. واقعیت ماجرا آن است که زبان‌های مادری و گویش‌های موجود باید در مانایی و تقویت زبان فارسی حفظ و تقویت شوند، نه آنکه با شعارهای پوپولیستی و تعریفی ساده‌انگارانه از آموزش ادبیات اقوام، امر و هویت ملی و سنگر زبان فارسی را تضعیف کنند.