ذخایر زیستی و ژنتیکی، میراث گرانبهایی از طبیعت هستند که قرن‌ها در دامن زمین تکامل یافته‌اند. این منابع نه‌تنها ضامن پایداری زیست‌بوم‌ها و امنیت غذایی ما هستند، بلکه پایه و اساس بسیاری از دستاوردهای علمی، دارویی و بیوتکنولوژیک را نیز تشکیل می‌دهند. گیاهان دارویی که بیماری‌ها را درمان می‌کنند، نژادهای مقاوم دام و طیور که امنیت غذایی را تقویت می‌کنند، میکروارگانیسم‌هایی که در صنایع تخمیری و داروسازی نقش کلیدی دارند، همگی بخشی از این ثروت عظیم‌اند.

در دنیای امروز، با افزایش تغییرات اقلیمی، تخریب زیستگاه‌ها و انقراض گونه‌ها، حفظ این ذخایر بیش از هر زمان دیگری اهمیت دارد. در ایران، به‌عنوان یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از نظر تنوع زیستی، مسئولیت ما در حفاظت از این گنجینه طبیعی دوچندان است. ثبت، شناسایی، ذخیره‌سازی و بهره‌برداری پایدار از این منابع، نیازمند همکاری بین‌المللی، حمایت‌های قانونی و مشارکت علمی گسترده است.

روز ملی ذخایر زیستی و ژنتیکی فرصتی است تا اهمیت این منابع را یادآور شویم، تلاش‌های علمی در این زمینه را ارج نهیم و به سمت برنامه‌ریزی‌های راهبردی برای حفاظت و بهره‌برداری هوشمندانه از آن‌ها گام برداریم. این روز، یادآور این حقیقت است که سرمایه‌های ژنتیکی نه‌فقط برای امروز، بلکه برای آیندگان نیز حیاتی‌اند. اگر امروز هوشمندانه عمل نکنیم، فردا ممکن است بسیاری از این گونه‌های ارزشمند را برای همیشه از دست دهیم.

حفظ ذخایر ژنتیکی، فرایندی هزینه‌بر است

محمدحسین نصراصفهانی، رئیس پژوهشکده زیست فناوری و بنیانگذار مرکز باروری و ناباروری اصفهان به ایسنا می‌گوید: پژوهشکده‌های سلول‌های بنیادی، تولیدمثل و زیست‌فناوری، هر یک در حوزه تخصصی خود، نقش مهمی در توسعه علم زیستی و پزشکی دارند.

وی با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین دستاوردهای پژوهشکده زیست‌فناوری رویان اصفهان که وابسته به جهاد دانشگاهی است، موفقیت در شبیه‌سازی حیوانات بوده که در سطح ملی و بین‌المللی بازتاب گسترده‌ای داشته است، می‌افزاید: این فناوری، علاوه بر پیشرفت‌های علمی، ظرفیت بالایی برای حفظ گونه‌های در حال انقراض دارد.

رئیس پژوهشکده زیست فناوری اصفهان ادامه می‌دهد: ما توانسته‌ایم با ذخیره‌سازی سلول‌های حیوانات در حال انقراض، گامی مهم در حفظ تنوع زیستی ایران برداریم. نمونه‌ای از این کار، ذخیره‌سازی سلول‌های قوچ پا میشلو است. در این روش، حتی از یک نمونه کوچک مانند چند سلول مو یا تکه‌ای از پوست، می‌توان سلول‌ها را تکثیر کرده، در دمای حدود ۱۹۶- درجه سانتی‌گراد فریز نمود و در آینده برای شبیه‌سازی استفاده کرد.

نصراصفهانی با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین کاربردهای این فناوری، امکان حفظ و حتی بازسازی یوز ایرانی است، اظهار می‌کند: اگر یک یوز، به هر دلیلی اعم از کهولت سن، تصادف یا مشکلات هنگام تولد از بین برود، سلول‌های آن می‌توانند ذخیره شده و در آینده برای تحقیقات و شبیه‌سازی به کار گرفته شوند. نمونه موفق این فناوری را در شبیه‌سازی بین‌گونه‌ای دیده‌ایم، جایی که توانستیم قوچ را با استفاده از تخمک و رحم گوسفند اهلی بازسازی کنیم. بنابراین، این امید وجود دارد که بتوان بسیاری از گونه‌های در حال انقراض را حفظ کرد و حتی برخی را دوباره به طبیعت بازگرداند.

وی با اشاره به اینکه در ایران، مراکز مختلفی در زمینه ذخایر ژنتیکی فعالیت می‌کنند، می‌افزاید: یکی از مهم‌ترین آن‌ها مرکز ذخایر ژنتیک جهاد دانشگاهی است که تلاش کرده بانکی از رده‌های گیاهی، جانوری و سایر منابع زیستی ایجاد کند. این مرکز، علاوه بر شناسنامه‌دار کردن گونه‌های زیستی، زمینه را برای تحقیقات آینده فراهم می‌کند و نقش اساسی در مدیریت ذخایر ژنتیکی کشور دارد.

بنیانگذار مرکز باروری و ناباروری اصفهان می‌گوید: حفظ ذخایر ژنتیکی، فرایندی هزینه‌بر است. این فرایند شامل شناسایی و نمونه‌گیری از حیوانات در حال انقراض، فریز کردن سلول‌ها در شرایط خاص و نگهداری طولانی‌مدت در دمای بسیار پایین است. یکی از چالش‌های اساسی، هزینه‌های بالا برای نگهداری نمونه‌ها است. نگهداری در تانک‌های ازت مایع مستلزم شارژ روزانه ازت مایع است که هر تانک می‌تواند روزانه ۶۰۰ تا ۷۰۰ هزار تومان هزینه داشته باشد. این هزینه‌ها باعث شده که بسیاری از مراکز، علی‌رغم علاقه و توان علمی، در اجرای این پروژه‌ها با محدودیت مواجه شوند.

نصراصفهانی بیان می‌کند: تکنولوژی شبیه‌سازی و ذخیره‌سازی ژنتیکی، فرصتی ارزشمند برای حفظ تنوع زیستی ایران فراهم کرده است. با سرمایه‌گذاری در این حوزه، می‌توان حیوانات در حال انقراض را حفظ و حتی احیا کرد، اما برای موفقیت در این مسیر، حمایت‌های مالی و توسعه زیرساخت‌ها ضروری است. هرچند چالش‌های مالی وجود دارد، اما دستاوردهای علمی و زیست‌محیطی این حوزه، اهمیت تلاش برای حفظ ذخایر زیستی و ژنتیکی را دوچندان می‌کند.

بزرگ‌ترین ظرفیت ذخیره‌سازی خون بند ناف در خاورمیانه را در اختیار داریم

مرتضی ضرابی، مدیرعامل بانک خون بند ناف رویان نیز با بیان اینکه خون بند ناف به‌عنوان یک منبع غنی از سلول‌های بنیادی خون‌ساز شناخته می‌شود.، به ایسنا می‌گوید: این خون، همان خونی است که در بند ناف و جفت جریان دارد و سرشار از سلول‌های بنیادی خون‌ساز است که در صورت جمع‌آوری، می‌تواند در درمان بیماری‌هایی با منشأ خونی مورد استفاده قرار گیرد.

وی می‌افزاید: سلول‌های بنیادی خون‌ساز از منابع مختلفی مانند مغز استخوان، خون محیطی و خون بند ناف قابل جمع‌آوری هستند، اما خون بند ناف به دلیل دسترسی آسان، ایمنی بالا و نیاز نداشتن به جراحی، به‌عنوان یکی از منابع ارزشمند مورد توجه قرار گرفته است. این خون که در دوران بارداری، ارتباط حیاتی میان مادر و جنین را برقرار می‌کند، می‌تواند در درمان بیماری‌هایی مانند سرطان‌های خون، تالاسمی، نقص‌های سیستم ایمنی و کم‌خونی‌های مادرزادی مورد استفاده قرار گیرد. خوشبختانه تاکنون ده‌ها پیوند موفق با استفاده از این سلول‌ها برای بیماران مبتلا به بیماری‌های خونی انجام شده است.

مدیرعامل بانک خون بند ناف رویان ادامه می‌دهد: دستاوردهای پژوهشگاه رویان در زمینه ذخیره‌سازی و استفاده از سلول‌های بنیادی خون بند ناف شامل موارد متعددی است. ما توانسته‌ایم بزرگ‌ترین ظرفیت سلول‌های بنیادی خون‌ساز را در کشور ایجاد کنیم و بیش از ۲۳۰ هزار نمونه خون بند ناف را از سراسر کشور جمع‌آوری و ذخیره کنیم.

ضرابی بیان می‌کند: در حال حاضر، بزرگ‌ترین ظرفیت ذخیره‌سازی خون بند ناف در خاورمیانه را در اختیار داریم، به‌طوری‌که هیچ‌یک از کشورهای منطقه چنین ظرفیتی را دارا نیستند. علاوه بر این، یک بانک جامع از سلول‌های بنیادی از منابع مختلف تأسیس شده که شامل سلول‌های بنیادی مزانشیم مشتق از بند ناف، پالپ دندان، مغز استخوان و خون محیطی است. این سلول‌ها در مراکز پیوند مورد استفاده قرار گرفته و تاکنون نزدیک به ۵۰ پیوند موفق برای درمان بیماری‌های خونی در اطفال و بزرگسالان انجام شده که تأمین این سلول‌ها توسط شرکت فناوری رویان صورت گرفته است. از جمله مهم‌ترین دستاوردها، ایجاد یک ظرفیت سلولی غنی و متنوع از نظر ژنتیکی است که از قومیت‌های مختلف سراسر کشور جمع‌آوری شده و به‌عنوان یک منبع ارزشمند برای پیوند سلولی مورد استفاده قرار گرفته است.

وی با بیان اینکه در خصوص ذخیره‌سازی خون بند ناف، توصیه می‌شود تمام خانواده‌هایی که در آستانه تولد فرزند هستند از این فرصت استفاده کنند، زیرا این منبع سلولی در آینده می‌تواند برای خود کودک یا سایر افراد با تطابق ژنتیکی مناسب مورد استفاده قرار گیرد، خاطرنشان می‌کند: این اقدام، ظرفیت سلولی مناسبی را برای ارتقای سلامت جامعه فراهم می‌کند. علاوه بر این، خانواده‌هایی که دارای فرزند مبتلا به بیماری‌های خونی یا ژنتیکی هستند، به‌طور ویژه باید از فرصت ذخیره‌سازی خون بند ناف فرزند بعدی خود بهره ببرند. بسیاری از پیوندهای موفقی که تاکنون انجام شده، مربوط به پیوندهای خواهر و برادری بوده که فرصتی برای استفاده از سلول‌های بنیادی برای درمان بیماری‌ها فراهم کرده است.

مدیرعامل بانک خون بند ناف رویان در پاسخ به این سؤال که آیا سلول‌های بنیادی خون بند ناف می‌توانند در آینده برای بیماری‌های غیرخونی نیز مورد استفاده قرار گیرند، می‌گوید: در حال حاضر، بیش‌ترین کاربرد این سلول‌ها برای درمان بیماری‌های خونی است، اما تحقیقات نشان داده که این سلول‌ها پتانسیل درمان بیش از ۸۰ نوع بیماری مختلف را دارند.

ضرابی می‌افزاید: وقتی صحبت از سلول‌های بنیادی بند ناف می‌شود، منظور دو دسته سلول بنیادی خون‌ساز و سلول‌های بنیادی مزانشیم است. امروزه کارآزمایی‌های بالینی متعددی در سراسر جهان در حال انجام است تا از این سلول‌ها در درمان دیابت نوع ۱، سکته‌های مغزی، سکته‌های قلبی، بیماری‌های ارتوپدی و بیماری‌های خودایمنی استفاده شود. یکی از ویژگی‌های مهم سلول‌های بنیادی مزانشیم، خاصیت تنظیم‌کنندگی سیستم ایمنی (ایمنومدولیشن) است که باعث شده این سلول‌ها برای درمان بیماری‌های خودایمنی مورد توجه قرار گیرند.

وی با بیان اینکه در ایران نیز کارآزمایی‌های بالینی مختلفی با استفاده از سلول‌های بنیادی خون بند ناف و بافت بند ناف آغاز شده است، اظهار می‌کند: تاکنون کارآزمایی‌های بالینی فاز ۱ و ۲ برای درمان کودکان مبتلا به فلج مغزی و اوتیسم انجام شده است. همچنین، کارآزمایی‌هایی برای درمان آرتروز، بیماری ALS در بزرگسالان و دیابت در کودکان آغاز شده و به‌زودی فازهای بعدی آن اجرا خواهد شد.