هم میهن/متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

 شهاب شهسواری| همزمان با برگزاری مذاکرات ایران و آمریکا در مسقط و رم، تهران بار دیگر چارچوب‌های مذاکراتی با روسیه و چین برای ایفای نقش در خصوص مذاکرات برنامه هسته‌ای ایران را آغاز کرده‌است. روسیه و چین تا پیش از رسیدن به توافق برجام، همکاری قابل توجهی با قدرت‌های غربی برای تحت فشار قرار دادن ایران داشتند تا ایران برنامه غنی‌سازی اورانیوم بومی خود را کنار بگذارد.

هرچند شرایط در یک دهه گذشته تا حد زیادی تغییر کرده‌است و برنامه غنی‌سازی اورانیوم ایران به شرایط غیرقابل بازگشتی رسیده‌است که درخواست کنار گذاشتن آن دیگر عملی نیست، اما همچنان دولت روسیه همسو با دولت‌های غربی، نگرانی‌هایی بابت برنامه هسته‌ای ایران دارد که هرچند به دلیل اختلاف‌های عمیق با قدرت‌های غربی از به زبان آوردن آنها خودداری می‌کند، اما این نگرانی‌ها را می‌توان در بین خطوط بیانیه‌های رسمی و حتی متن توافقنامه همکای‌های استراتژیک ایران و روسیه نیز مشاهده کرد.

ایران و روسیه در مواد ۷ و ۱۰ توافقنامه همکاری‌های استراتژیک متعهد شده‌اند که در زمینه «عدم اشاعه» با یکدیگر همکاری کنند. اشاره به همکاری‌ها در حوزه عدم اشاعه تسلیحات هسته‌ای در این توافقنامه می‌تواند جنبه‌های وسیعی را در بر بگیرد، اما نشان می‌دهد که روس‌ها نیز مانند قدرت‌های غربی علاقه‌مند هستند که ایران روابط خود را با تنها مرجع رسمی بین‌المللی عدم اشاعه، یعنی آژانس بین‌المللی بهبود بخشد و همکاری‌های خود را با این نهاد افزایش دهد.

پیش از برگزاری دور نخست مذاکرات ایران و آمریکا در مسقط، ایران دو نشست سه‌جانبه با چین و روسیه در پکن و مسکو برگزار کرد و بلافاصله بعد از دور نخست گفت‌وگوهای ایران و آمریکا، سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران به مسکو سفر کرد. وزیر امور خارجه ایران قرار است این هفته پس از دور دوم گفت‌وگوها با آمریکا در رم به پکن سفر کند و گزارشی را از گفت‌وگوهای ایران و آمریکا در اختیار شرکای چینی قرار دهد.

روسیه از زمان روی کار آمدن دونالد ترامپ بارها از تمایل خود برای میانجی‌گری میان ایران و آمریکا در پرونده هسته‌ای سخن گفته‌است. وزیر خارجه روسیه در نشست خبری مشترک خود با سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران در مسکو تاکید کرد: «ما آماده کمک، وساطت و ایفای هر نقشی هستیم که از دیدگاه ایران کمک‌کننده به نظر برسد و برای آمریکا هم قابل پذیرش باشد.»

روسیه هرچند در سال‌های اخیر به منتقد خروج آمریکا از برجام و سیاست غرب در قبال برنامه هسته‌ای ایران تبدیل شده‌است، اما مُصر است که راهکار مورد پذیرش روسیه برای حل و فصل مسئله هسته‌ای ایران، راهکاری مشابه برجام است. روس‌ها در اظهارنظرهای خود تاکید می‌کنند که حق استفاده ایران از برنامه هسته‌ای مسالمت‌آمیز را به رسمیت می‌شناسند.

این اظهارنظرها به صورت تلویحی به این معنا است که روسیه نیز نگرانی‌هایی بابت غیرمسالمت‌آمیز شدن یا تسلیحاتی شدن برنامه هسته‌ای ایران دارد. دیمیتری پسکوف، سخنگوی دفتر ریاست‌جمهوری روسیه، ماه گذشته ضمن استقبال از حل و فصل دیپلماتیک و کاملاً مسالمت‌آمیز «مسئله هسته‌ای ایران» تصرح کرد: «ایران نیز مانند بقیه کشورهای جهان حق دارد که برنامه هسته‌ای صلح‌آمیز و انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای داشته‌باشد و در این جهت گام بر می‌دارد.»

تلاش ایران برای پررنگ‌تر کردن نقش روسیه و چین در مذاکرات هسته‌ای ایران در شرایطی رخ می‌دهد که تحولات چند سال گذشته، از جمله جنگ اوکراین و اخیراً تشدید جنگ تجاری آمریکا و چین باعث شده‌است تا تمایل دولت‌های غربی به همکاری با روسیه و چین به شکل چشمگیری کاهش پیدا کند. چین و روسیه از سال ۲۰۰۳ تا ۲۰۱۰ به شکل قابل توجهی با قدرت‌های غربی برای تحت فشار قرار دادن ایران در راستای تن دادن به محدودیت‌های هسته‌ای همکاری می‌کردند.

این دو قدرت جهانی بین سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۰ به هر چهار قطعنامه تحریمی شورای امنیت سازمان ملل متحد علیه ایران تحت فصل هفت منشور ملل رای مثبت دادند و کاملاً از موضع غرب مبنی بر کنترل شدید بر برنامه هسته‌ای ایران حمایت می‌کردند. روسیه هرچند از اوایل دهه ۱۹۹۰ وارد همکاری در حوزه برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای با ایران شد و با امضای قرارداد تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر، نخستین نیروگاه اتمی ایران را تکمیل کرد، اما به نظر نمی‌رسد که همکاری مستقیمی در چارچوب تکمیل چرخه سوخت اتمی ایران بازی کرده‌باشد.

حتی بعد از تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر، شرکت روس اتم، در قراردادهای بعدی خود با دیگر قدرت‌های منطقه‌ای مانند ترکیه و مصر، تلاش کرد تا محدودیت‌های بسیار بیشتری برای دریافت‌کنندگان خدمات هسته‌ای قرار دهد، تا جایی که نه قاهره و نه آنکارا حق مدیریت، بهره‌برداری و تامین سوخت نیروگاه‌هایی که روسیه برای این دو کشور ساخته‌اند، ندارند.

سوال اینجاست که بعد از گذشت یک دهه از انعقاد برجام، موضع روسیه در قبال برنامه هسته‌ای ایران تا چه اندازه تغییر کرده‌است؟ روسیه به‌عنوان یک قدرت هسته‌ای دارای سلاح هسته‌ای، به لحاظ جغرافیایی در نزدیکی ایران قرار گرفته‌است و در برخی از حوزه‌های جغرافیایی مانند دریای خزر، آسیای میانه و قفقاز جنوبی به صورت مستقیم با ایران رقابت ژئوپلیتیک دارد. در عین حال روسیه به‌عنوان یکی از پنج قدرت هسته‌ای پذیرفته‌شده در قالب پیمان عدم اشاعه (NPT) بر اصل عدم اشاعه و جلوگیری از پیوستن اعضای جدید به باشگاه اختصاصی کشورهای دارنده بمب هسته‌ای اصرار دارد.

مسکو منافع متعدد و متضادی در پرونده هسته‌ای ایران دارد. از یک سو تلقی روس‌ها این است که بهبود احتمالی روابط ایران و آمریکا و رفع تحریم‌های گسترده آمریکا علیه ایران، باعث خواهد شد که از وابستگی ایران به روسیه چه به لحاظ دیپلماتیک و چه به لحاظ دفاعی تا حد زیادی کاسته شود. از سوی دیگر روس‌ها نگران رشد و توسعه برنامه هسته‌ای ایران نیز هستند.

تبدیل شدن ایران به عنوان یک قدرت آستانه‌ای (کشوری که در آستانه دستیابی به سلاح هسته‌ای قرار دارد) باعث نگرانی روس‌ها می‌شود. روس‌ها می‌دانند که اگر ایران زمانی تصمیم به دستیابی به سلاح هسته‌ای بگیرد، قدرت مانور بسیار بیشتر در حوزه‌های رقابت و همکاری دو کشور در آسیای میانه، قفقاز جنوبی و دریای خزر خواهد داشت. علاوه بر اینها، هرچند روسیه در مورد کاهش تحریم‌های آمریکا و کاهش احتمالی سطح وابستگی تهران به مسکو نگرانی دارد، همزمان از افزایش تنش‌ها میان ایران و آمریکا و تبدیل تنش‌ها به یک جنگ منطقه‌ای نیز می‌هراسد. روس‌ها می‌دانند که جنگ در خاورمیانه می‌تواند بسیاری از منافع آنها را که در رابطه با کشورهای عربی جنوب خلیج فارس به دست آورده‌اند به خطر بیاندازد و نتایج منفی بلندمدتی برای آنها بر جای بگذارد.

هرچند زمان زیادی از مذاکرات برجام می‌گذرد، اما به نظر می‌رسد که موضع اصولی روسیه در قبال برنامه هسته‌ای ایران، به‌‌رغم برخی از اظهارنظرهای حمایت‌گرایانه (که عمدتاً در راستای لجاجت با واشنگتن بیان می‌شوند) ثابت باقی مانده‌باشد. جان دبلیو پارکر، استاد دانشگاه و تحلیل‌گر مسائل روسیه، سال ۲۰۱۲ در اوج بحران هسته‌ای ایران در مقاله‌ای برای موسسه مطالعات استراتژیک ملی آمریکا می‌نویسد: «رویکرد مسکو به تهران، همیشه با رویکرد واشنگتن متفاوت خواهد ماند، حتی زمانی که سیاست‌های آمریکا و روسیه در قبال ایران در مسائل اساسی با یکدیگر تلاقی داشته‌باشند. مسکو علاقه‌ای ندارد که باعث تحریک دخالت ایران در آسیای مرکزی، قفقاز جنوبی یا مناطق قفقاز شمالی در روسیه شود. در عین حال تهران نیز مراقب است که از این خطوط قرمز روسیه عبور نکند.

یکی از منافع مشترک امنیتی ایران و روسیه اجتناب از هرگونه حمله خارجی به ایران است. دیپلماسی روسیه برای سالیان دراز برای جلوگیری از چنین پیامدی تلاش کرده و به همین دلیل تلاش کرده‌است ایران را قانع کند که از پیگیری برنامه غنی‌سازی اورانیوم خود چشم‌پوشی کند. نگرانی روسیه از حمله خارجی به ایران ناشی از این است که هر گونه دخالت نظامی علیه ایران، نتایج غیرقابل پیش‌بینی و سرریزهای امنیتی خواهد داشت که پیش‌بینی و مهار آنها برای مسکو مشکل است.»