هم میهن/متن پیش رو در هم میهن منتشر شده و بازنشرش در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست

دلایل زیادی برای شک و تردید در مورد احتمال منتهی شدن مذاکرات ایران و آمریکا به توافق وجود دارد. اما این نیز اشتباه خواهد بود که فرض کنیم شرایط سال ۲۰۲۵ مشابه شرایط سال ۲۰۱۵ است. در آن زمان و در جریان مذاکره بر سر برنامه جامع اقدام مشترک، ایران کارت‌های بازی بیشتری نسبت به امروز داشت.
 
 آریا صدیقی| جای تعجب نیست که هم ایران و هم ایالات متحده با احتیاط و بدبینی به اولین تعامل دیپلماتیک خود در چهار سال اخیر نزدیک شده‌اند. اگرچه این یک مانع غیرقابل عبور نیست، اما غلبه بر بیش از 40 سال دشمنی متقابل بین طرفین، کار بسیار دشواری است. هر دو طرف در طول بیش از 4 دهه گذشته، روابط خصمانه و جنگ‌طلبانه علیه یکدیگر داشته‌اند.

اما مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، پیش از آغاز مذاکرات در مسقط عمان گفت:«ما به دنبال جنگ نیستیم، اما در مقابل هر تجاوزی با قدرت خواهیم ایستاد.» واشنگتن نیز به همان اندازه اظهارات سختگیرانه‌ای را بیان کرده است. دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا گفته است: «اگر آنها به توافق نرسند، بمباران خواهند شد».

دلایل زیادی برای شک و تردید در مورد احتمال منتهی شدن مذاکرات ایران و آمریکا به توافق وجود دارد. اما این نیز اشتباه خواهد بود که فرض کنیم شرایط سال 2025 مشابه شرایط سال 2015 است. در آن زمان و در جریان مذاکره بر سر برنامه جامع اقدام مشترک، ایران کارت‌های بازی بیشتری نسبت به امروز داشت. ممکن است برخی بگویند که ایرانی‌ها به مانند گذشته به دنبال خرید زمان هستند و از مذاکرات به عنوان ابزاری برای خرید زمان استفاده می‌کنند اما واقعیت این است که امروز گذشت زمان به‌هیچ‌وجه به نفع ایران نیست.

اقتصاد ایران در حوزه ارزش پول ملی، ناترازی‌های انرژی و کاهش درآمد ارزی با وضعیت بسیار بحرانی دست‌وپنجه نرم می‌کند. علاوه بر این، تغییرات ژئوپلیتیکی در خاورمیانه و جامعه جهانی احتمالاً به ایران انگیزه می‌دهد تا به سمت توافق حرکت کند. البته به این شرط که واشنگتن در مذاکرات با ایران صادق و واقع‌بین باشد. 

تغییر شرایط منطقه‌ای و جهانی
بنابراین باید به این سوال پاسخ داد که چه چیزی در یک دهه گذشته تغییر کرده است که می‌تواند محاسبات چانه‌زنی ایران را در دور کنونی مذاکرات تغییر دهد؟ نخست اینکه منطقه خاورمیانه متحول شده است. با توجه به زنجیره حوادثی که پس از حملات حماس به اسرائیل در 7 اکتبر 2023 رخ داد، ایران دیگر نمی‌تواند به مجموعه شبه‌نظامیان و متحدین منطقه‌ای خود برای بازدارندگی در برابر ایالات متحده و اسرائیل تکیه کند. بنابراین اگر مذاکرات شکست بخورد، ایران با خطری بالقوه روبه‌رو خواهد بود.

  تضعیف حماس و حزب‌الله و از دست رفتن سوریه‌ی بشار اسد به‌عنوان متحد استراتژیک ایران، به این معناست که سپر امنیتی که ایران در سال‌های گذشته تلاش زیادی برای شکل‌دادنش در اطراف خود کرده بود، به شدت آسیب دیده است. در واقع، این شبه‌نظامیان متحد ایران در منطقه، با توجه به برداشت اینکه واشنگتن و تل‌‌آویو ایران را در قبال اقدامات آنها مسئول می‌دانند، مسئولیت‌ها و هزینه‌هایی برای ایران ایجاد کرده‌اند.

بنابراین به دلیل این آسیب‌پذیری، احتمالاً محاسبات ایران این است که در صورت شکست مذاکرات، خطر قابل‌توجهی وجود دارد که اسرائیل، با حمایت آمریکا، حملاتی را به دارایی‌های نظامی و هسته‌ای ایران انجام دهد. با توجه به اینکه خط قرمز اقدامات نظامی مستقیم اسرائیل و تهران علیه یکدیگر در سال 2024 شکسته شده، این احساس خطر دیگر یک احساس خطر فرضی نیست. 

چشم‌انداز دیپلماسی ایران با ایالات متحده در پرونده هسته‌ای را نباید به صورت مجزا در نظر گرفت، بلکه باید آن را به‌عنوان بخشی از یک تغییر بالقوه و کلی در نگاه ایران در حرکت به سمت دیپلماسی در سراسر جهان دانست. با تضعیف قدرت بازدارندگی، به نظر می‌رسد ایران می‌خواهد بر پیشرفت دیپلماتیکی که قبلاً با رقبای منطقه‌ای، به‌ویژه عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس داشته است، همراه شود.

به نوعی می‌توان دیپلماسی منطقه‌ای تهران را به‌طور غیرمستقیم با مذاکرات کنونی با واشنگتن مرتبط دانست. ایران از عربستان سعودی می‌خواهد که به‌عنوان وزنه‌ای در برابر فشار اسرائیل بر آمریکا عمل کند و آمریکا را از اتحاذ مواضع حداکثری و غیرواقع‌گرایانه در مذاکرات و حتی اقدام نظامی علیه تهران منصرف کند. 

شرایط نوظهور جهانی نیز می‌تواند انگیزه‌ای برای توافق احتمالی بین ایالات متحده و ایران باشد. تهدید بازگشت احتمالی تحریم‌های سازمان ملل متحد بر روی سر ایران است. در توافقنامه برجام در سال 2015 این تحریم‌ها تا اکتبر سال 2015 تعلیق شد اما برجام در ماه اکتبر منقضی می‌شود و اگر توافقی به دست نیاید، این احتمال وجود دارد که این تحریم‌ها به واسطه فعال شدن مکانیزم ماشه از سوی کشورهای اروپایی بار دیگر بازگردد. همین مسئله ممکن است به ایران انگیزه‌های بیشتری دهد تا با جدیت بیشتری با آمریکایی‌ها مذاکره کند.

علاوه بر این، پتانسیل بازگشت روسیه به جامعه جهانی توسط واشنگتن می‌تواند تهران را به این باور برساند که اهرم فشار خود را در مسکو از دست داده و دست خود را با ایالات متحده ضعیف کرده است. ایفای نقش میانجی بین آمریکا و ایران، در صورتی که مذاکرات با شکست مواجه شود، خارج از گزینه‌های مدنظر روسیه نیست؛ این چیزی است که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه از آن لذت می‌برد. 

و حالا چین، درحالی‌که با تهران در خصوص لزوم عقب راندن ایالات متحده اشتراک نظر دارد، برای برقراری ثبات در خاورمیانه ارزش زیادی قائل است. ایرانی‌ها از این خطر آگاه هستند که اگر مذاکرات با ایالات متحده شکست بخورد و آنها مجبور شوند با تقویت متحدین مسلح خود در منطقه بار دیگر در خاورمیانه فعال شوند، پکن ممکن است به لحاظ سیاسی و دیپلماتیک از ایران فاصله بگیرد. 

اوضاع در داخل خوب نیست 
ملاحظات داخلی در ایران نیز می‌تواند ایران را به سمت دیپلماسی نیز بکشاند. توافقی که لغو تحریم‌ها را فراهم می‌کند و نارضایتی‌های عمومی را در شرایط حساسی که ایران احساس محاصره‌بودن می‌کند، کاهش دهد. به‌رغم مواضع اولیه ایران در رد قاطعانه مذاکره با آمریکا، واقعیات روی زمین، روایت متفاوتی را ارائه می‌کنند: ایران نمی‌تواند گزینه دیپلماسی را رد کند.

بنابراین پذیرش سریع و بی‌سابقه آغاز مذاکرات با واشنگتن، آن‌هم پس از نامه ارسالی ترامپ به رهبر عالی ایران، نشان می‌دهد که ایران به این موضوع آگاه است. هزینه‌های داخلی، اقتصادی و منطقه‌ای و همچنین پیگیری سیاست‌های مبتنی بر ایدئولوژی بسیار زیاد شده است و این شرایط خواه‌ناخواه ایران را به سمت پذیرش گزینه مذاکره سوق داده است. 

به گفته کارشناسان، ایران به لحاظ اقتصادی در بدترین وضعیت از زمان جنگ ایران و عراق (1980-1988) قرار گرفته است. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران، علناً اعلام کرد که در ایران در خصوص اقتصاد در وضعیت جنگی به سر می‌برد. تحریم‌ها، کاهش ارزش پول ملی، تورم، نابودی محیط زیست و سوءمدیریت اقتصادی، اقتصاد ایران را در طوفانی مرگبار گرفتار کرده است. در سخنرانی رهبر عالی ایران در نوروز امسال، بیشتر به موضوعات اقتصادی و تمرکز بر سرمایه‌گذاری و تولید اشاره شد.

در داخل ایران حکومت ایران انعطاف‌هایی را در خصوص مردم نشان داده است. برای مثال قانون حجاب در ایران با این توجیه که اجرایش ممکن است تنش ایجاد کند و بنابراین به صلاح نیست، متوقف شده است. این خود نشان می‌دهد که نظام سیاسی در ایران به این نتیجه رسیده است که باید اخبار خوبی به مردم داده و از سطح نارضایتی‌های عمومی بکاهد. 

به نظر می‌رسد نظام سیاسی در ایران به این نتیجه رسیده است که موفقیت در مذاکره با آمریکا می‌تواند با استقبال گسترده مردم مواجه شود. دستیابی به توافق با ایالات متحده، اکثریت قریب به اتفاق مردم را آرام می‌کند. 

شکاف در نخبگان
همچنین نخبگانی در ایران هستند که از توافقی فراتر از پرونده هسته‌ای حمایت می‌کنند. حامیان بازآرایی سیاست‌های منطقه‌ای معتقدند که رویکردهای منطقه‌ای باید صرفاً براساس منافع ملی باشد نه پرژوه‌های ایدئولوژیک. ناصر هادیان، از اساتید دانشگاه و از چهره‌های برجسته دیپلماسی ایران معتقد است که مذاکرات با آمریکا فراتر از پرونده هسته‌ای می‌تواند بر حوزه‌های بالقوه منافع مشترک مانند ثبات در عراق متمرکز شود: «عراق برای ما بسیار مهم است. بی‌ثباتی در عراق به معنای بی‌ثباتی در ایران است.

اینها اهدافی هستند که می‌توانیم با آمریکایی‌ها روی آن توافق کنیم؛ همانطور که در گذشته توافقاتی داشته‌ایم.» در واقع، واشنگتن و تهران در مقاطعی تلاش‌های خود را در عراق از جمله در زمان مبارزه با داعش هماهنگ کرده‌اند.

هادیان استدلال می‌کند که رویکرد گذشته ایران - مقاومت در برابر مهار موازی با گفت‌وگو بر سر موضوعات خاص، باید به پذیرش تعامل همه‌جانبه، با همه موضوعات روی میز مانند موشک‌های هسته‌ای، منطقه‌ای، بالستیک و حتی حقوق بشر در داخل ایران تغییر کند؛ که بسیار فراتر از موضوعاتی است که در جریان مذاکرات برجام در سال 2015 روی میز بود.

او ارتباط سوریه، لبنان و یمن را با منافع ملی ایران اندک می‌داند و می‌گوید یمن عمدتاً موضوع عربستان است و ایران می‌تواند درباره یمن مستقیماً با ریاض کار کند. سوریه در حال حاضر بیش از حد تکه‌تکه شده است. به گفته هادیان بهترین استراتژی «صبر استراتژیک» است. او اصرار دارد که تمرکز واقعی باید بر روی عراق باشد. او معتقد است آمریکایی‌ها به طور بالقوه می‌توانند در این نگرانی با ایران سهیم باشند.

اما چنین رویکرد گسترده‌ و جامعی در داخل ایران مخالفان سرسختی دارد. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به وضوح اعلام کرده توانمندی‌های نظامی ایران و متحدین منطقه‌ای تهران، «خط قرمز» در مذاکرات با واشنگتن هستند. اما ممکن است فشار داخلی و خارجی، موجب برخی تغییر رویکردها شود. برخی از فرماندهان سپاه پس از آسیب‌های اخیر به محور مقاومت، خواستار کاهش تنش در منطقه شده‌اند. در حال حاضر، به نظر می‌رسد نگرانی اصلی ایران در مورد مسئله آمریکا این است که آیا ترامپ در مورد توافق با تهران جدی است و به دنبال توافقی از موضع احترام به ایران هست یا خیر.

آمریکا در خصوص ایران در یک نقطه عطف قرار دارد. بنابراین بدیهی است که تمایل داشته باشد از فرصت استفاده کند. اما اگر آمریکا از پارامترهای مثبت استفاده نکرده و‌ آنها را تثبیت نکند، داینامیک‌های منطقه‌ای و جهانی زیادی وجود دارند که می‌توانند برخلاف توافق عمل کنند. موضع بیش از حد تهاجمی ایالات متحده، یا حتی یک حمله نظامی پیشگیرانه توسط اسرائیل، می‌تواند هر گونه شرایط ممکن برای دیپلماسی را خراب کند. همچنین، اگر رقابت چین و آمریکا به یک جنگ تجاری همه‌جانبه تبدیل شود، پکن می‌تواند انگیزه مضاعفی برای کاهش حمایت از ایران داشته باشد و به تهران دلیل کمتری برای دادن امتیازات به واشنگتن بدهد.

البته، هرگونه اهداف غیرواقع‌بینانه‌ای که توسط دولت ترامپ در طول مذاکرات تعیین شود، می‌تواند ایران را به سمت سرسختی سوق دهد. بیانیه‌های اولیه کاخ سفید حاکی از آن بود که هدف این است که به جای پیروی از گزینه توافقی شبیه به توافق لیبی (که خواست اصلی اسرائیلی‌ها است) برای محروم کردن ایران از هرگونه ظرفیت غنی‌سازی و سد کردن مسیر ایران برای دستیابی به سلاح هسته‌ای اقدام شود. اما تنها یک روز بعد، کاخ سفید موضع حداکثری‌تری اتخاذ کرد. اگر این موضع بار دیگر مطرح شود، احتمال توافق به میزان قابل توجهی کاهش خواهد یافت.

در مجموع، فرصت‌های قابل توجهی برای بهره‌گیری از روندهای منطقه‌ای، جهانی و داخلی برای دستیابی به توافقی میان آمریکا و ایران وجود دارد که می‌تواند منبع بزرگ بی‌ثباتی را از خاورمیانه حذف کند و شاید حتی امکان همزیستی مسالمت‌آمیز بین ایالات متحده و ایران را ایجاد کند. همچنین فرصت‌هایی برای یک توافق جامع‌تر از برجام 2015 وجود دارد. اما به همان اندازه خطرات قابل توجهی وجود دارد که می‌تواند این روند را تغییر داده و فرصت از دست برود؛ اگر این اتفاق رخ دهد، عواقب بالقوه وخیم برای منطقه و حتی جامعه جهانی در راه خواهد بود.