ایرنا/ شکاف‌ها و ترک‌ها بر پیکر آثار و بناهای تاریخی، حکایت از احوال درونِ زمین در اصفهان دارد؛ آبخوان دشتی که با نبود جریان دائم زاینده رود، گرمِ کارِ مرگ است و به گفته کارشناسان با همین رویه تا ۱۰ سال آینده خواهد مُرد.

اگر می‌خواهید هیبت هولناک فرونشست را بر دشت‌های اصفهان ببینید، کافیست به دشت مهیار در جنوب اصفهان بروید تا ببینید چگونه کام زمین به عمق ۶۰ متر و عرض ۲ متر باز شده است اما اگر می‌خواهید شاهد رخنه فرونشست بر دل شهر اصفهان باشید، باید سری به آثار تاریخی آن بزنید.
به گفته کارشناسان، فرونشست تجمعی و البته نامتقارن طی ۱۰ سال گذشته موجب شکست، شکاف و تزلزل سازه برخی بناهای تاریخی در اصفهان شده است؛ به این معنا که با احتساب نشست سالیانه ۵ سانتی متر در محدوده میدان نقش جهان، زمین پس از ۱۰ سال، نیم متر فرو می‌نشیند اما ماجرا به همین جا ختم نمی شود؛ فرونشست نامتقارن می‌تواند حکم تیر آخر باشد و با ایجاد اختلاف نشست در دو سوی یک محدوده از جمله در دو سوی گستره «میدان نقش جهان» موجب شکست سازه‌ها، و ایجاد شکاف‌ها و آثار مخرب فرونشست باشد.
شمار بسیاری از آسیب‌ها و شکاف‌های ناشی از فرونشست بر بناهای تاریخی و حتی سایر مستحدثات در اصفهان بر اثر فرونشست تجمعی و نامتقارن است و کارشناسان بر این نکته تاکید دارند که متفاوت بودن جنس خاک و ضخامت آبخوانِ زیر پای اصفهان با وجود پدیده فرونشست‌، موجب نشست نامتقارن خواهد شد.
به گفته آن‌ها، این نشست نامتقارن وقتی زیر پای بنای تاریخی رخ بدهد، به دلیل مصالح بنایی و کهنسالی اثر، شکاف‌ها و شکست‌ها بر سازه ساختمان پدیدار و آن را دچار آسیب‌های جدی سازه‌ای می‌کند.
میدان نقش جهان با وسعتی که دارد یکی از محدوده‌هایی است که به گفته کارشناسان زمین شناسی، دچار فرونشست نامتقارن است. حداکثر نرخ فرونشست سالیانه در اصفهان ۱۸ سانتی متر و مطابق با نقشه‌های سازمان زمین شناسی کشور، نرخ فرونشست در محل این میدان تاریخی و جهانی بین سه تا پنج سانتی متر است.
گرچه نرخ فرونشست در این محدوده نسبت به سایر محدوده‌ها پایین‌تر است اما با احتساب فرونشست تجمعی و نامتقارن و همچنین ساختار بنایی مجموعه آثار معماری میدان نقش جهان، این میزان فرونشست هم می‌تواند به شدت آسیب زا باشد؛ آنچنان که به گفته برخی کارشناسان ژئوتکنیک، همین حالا هم این آسیب‌ها در محل مسجد جامع عباسی موجب کج شدن ستون‌های شبستان جنوبی شده است.
خاک واگرای آبخوان اصفهان و فرم گوه‌ای آن با نبود جریان تغذیه کننده، نشست نامتقارن و آسیب‌های جبران‌ناپذیر بر مستحدثات بویژه بناهای تاریخی این شهر را بدنبال داشته است.از سویی پل‌های تاریخی اصفهان به جز «پل شهرستان» که بر روی سنگ بستر بنا شده و فرونشست تاکنون چندان تهدیدش نکرده، همچنین مساجدی چون «مسجد سید»، «مسجد قطبیه»، «مسجد رحیم‌ خان» و «مسجد علی قلی آقا» که در غرب محدوده مرکزی اصفهان با تمرکز آثار و بافت‌های تاریخی قرار دارند، هر کدام شواهد فرونشست را با تحمل آسیب های ساختاری نشان می‌دهند.
رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی در تشریح این شرایط به ایرنا گفت: خاک واگرای آبخوان اصفهان و فرم گوه‌ای این آبخوان با نبود جریان تغذیه کننده، نشست نامتقارن و آسیب‌های جبران‌ناپذیر بر مستحدثات و به ویژه بناهای تاریخی این شهر را بدنبال داشته است.
علی بیت‌اللهی تصریح کرد: فرم سنگ کف اصفهان به گونه‌ای است اگر سطح زمین یک درصد شیب داشته باشد، سنگ کف اصفهان به دلیل فرم گوه‌ای، سه درصد شیب دارد و آب را به صورت طبیعی به سمت شمال یعنی حبیب‌آباد و دولت‌آباد هل می‌دهد.
وی افزود: در واقع فرم گوه‌ای آبخوان اصفهان، با اختلاف ارتفاع زیاد بین سنگ بستر جنوبی و شمالی و حرکت جریان آب از جنوب به سمت شمال، به افزایش فشار بر زیرساخت‌های این منطقه کمک می‌کند و اگر در شمال آب به میزان بیشتری کشیده شود، زیر پای اصفهان خالی و آثار تاریخی ضربه بیشتری خواهند خورد.
بیت‌اللهی تاکید کرد: اقداماتی باید انجام شود تا آسیب فرونشست در محدوده های آثار تاریخی کمتر شود؛ اقداماتی که البته مُسَکِن هستند و کار اصلی برای کنترل فرونشست، کاهش برداشت از آب‌های زیرزمینی و احیای زاینده رود است.
وی تصریح کرد: الزاماتی با تصویب هیات دولت باید تدوین شود که به شکل نظام‌مند با همراهی سایر دستگاه‌های اجرایی به کنترل اثرات فرونشست در محدوده‌های تاریخی کمک کند.
بیت‌اللهی افزود: وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در این راستا باید ضوابط و مقررات فرونشست در بناها و محوطه های تاریخی را در هیات دولت مصوب و ابلاغ کند و دستگاه های اجرایی چون وزارت نیرو، جهاد کشاورزی، وزارت صنعت و معدن و وزارت راه و شهرسازی برای پیشبرد این جریان، نظام‌مند شوند.
وی با اشاره به اینکه خشکی زاینده رود نقش اصلی را در فرونشست نامتقارن اصفهان داشته است، گفت: زاینده رود پیشتر از شمال اصفهان رد می‌شد که با کاهش دبی و نیروی آب، به سمت جنوب و مکان فعلی رفته است.
بیت‌اللهی افزود: به شکل طبیعی هنگام عبور رودخانه، درشت دانه رسوب گذاری می‌شود و بنابراین تصور ما از آبرفت اصفهان این است که رگه‌هایی درشت‌دانه از سمت شمال به سمت زاینده رود وجود دارد.
وی با بیان اینکه هر جایی آبرفت ریزدانه باشد، فرونشست بیشتر خواهد بود و هرجایی درشت‌دانه باشد، فرونشست آن کمتر است، گفت: این موضوع در شرایط نشست زمین، موجب فرونشست نامتقارن خواهد شد و همین امر ناهمگنی در توزیع نرخ فرونشست را بر ساختگاه اصفهان تحمیل کرده است.
رییس بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی افزود: چنین محیط و شرایطی موجب می‌شود با نشست بیشتر یک طرف نسبت به طرف دیگر، مستحدثات چرخش کنند و آسیب ببینند و حالا اگر این مستحدثات اسکلت به هم پیوسته نداشته باشند، مانند آنچه در بناهای تاریخی اصفهان شاهد آن هستیم، این فرونشست بسیار موثرتر بر میزان آسیب‌ها خواهد بود.
مکان‌های با نرخ فرونشست کم‌تر نسبت به مکان‌های با نرخ بیشتر، پرخطرتر هستند و این مکان‌ها همان محدوده مرکزی اصفهان با بافت تاریخی اند که آثار فرونشست را در بناهای آن بیشتر می‌بینیم.
بیت‌اللهی گفت: «نقشه گرادیان» فرونشست اصفهان با نرخ فرونشست همخوانی ندارد چرا که مکان‌های با نرخ فرونشست کم‌تر نسبت به مکان‌های با نرخ بیشتر، پرخطرتر هستند و متاسفانه این مکان‌ها همان محدوده مرکزی اصفهان با بافت تاریخی است که آثار فرونشست را در بناهای آن بیشتر می بینیم.
وی افزود: این گفته ها پیرو تحقیقات علمی بی طرفانه است؛ تحقیقاتی که نشان می دهد حتی اگر برداشت از کل چاه‌های اصفهان متوقف شود اما آبخوان از زاینده رود تغذیه نشود، فرونشست استمرار پیدا خواهد کرد.
بیت ‌اللهی با تاکید بر اینکه لزوم استمرار جریان آب در زاینده رود، نه برای کشاورزی و سایر مصارف بلکه برای کنترل فرونشست و حفظ آثار تاریخی اصفهان است، گفت: زاینده رود سرنگی است که باید به زمین اصفهان تزریق شود در غیر این صورت فرونشست روز به روز شرایط اصفهان را پیچیده‌تر می کند.
بر اساس پژوهش‌های بخش زلزله‌شناسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات وزارت راه، مسکن و شهرسازی از میان بیش از ۳۱ هزار بنای تاریخی کشور، حدود ۵۲ درصد در پهنه‌های فرونشستی قرار دارند و از ۶۳ سایت ثبت جهانی یونسکو، ۲۷ مورد مستقیماً در معرض خطر نشست زمین هستند.
تحقیقات نشان می دهد حتی اگر برداشت از کل چاه‌های اصفهان متوقف شود اما آبخوان از زاینده رود تغذیه نشود، فرونشست استمرار پیدا خواهد کرد.
استان اصفهان با ۵۴ شهر بیشترین تمرکز جمعیت شهری و مساحت بافت‌های فرسوده را در پهنای فرونشستی دارد و شهر اصفهان با خیل آثار تاریخی بیشترین سهم از این تهدید را به خود اختصاص داده است.
زنگ خطر پدیده فرونشست زمین در استان اصفهان با شتابی نگران‌کننده در حال به صدا درآمدن است؛ بحرانی خاموش که به گفته کارشناسان، اگر با رویکردی ملی، علمی و هماهنگ مدیریت نشود، نه تنها منابع طبیعی و ذخایر آبی استان را نابود، بلکه آثار تاریخی بی‌نظیر این خطه را با خطر نابودی روبه‌رو خواهد ساخت.
پدیده فرونشست دیگر یک هشدار نیست، بلکه به واقعیتی تبدیل شده که آینده اکولوژیکی، اقتصادی و فرهنگی اصفهان را به‌طور جدی تهدید می‌کند. اکنون زمان تصمیم‌های بزرگ و اقدام‌های قاطع فرا رسیده است.
طبق گزارش سازمان زمین‌شناسی نرخ فرونشست اصفهان به طور میانگین بین ۱۵ تا ۱۸ سانتی‌متر در سال است.
اصفهان تنها شهری محسوب می‌شود که فرونشست به دل آن نفوذ کرده و به گفته کارشناسان، این موضوع ریسک پذیری این خطه را بیشتر کرده است و تنها راهکار جلوگیری از پیشرفت فرونشست، جاری شدن زاینده‌رود و کاهش برداشت آب ‌های زیرزمینی دشت «اصفهان برخوار» است؛ اتفاقی که هرچقدر به تعویق بیفتد با مشکلاتی نظیر تهدید سازه‌های شهری، ساختمان‌ها و خطوط انتقال نیرو، جمعیت ۲ و نیم میلیون نفری شهر اصفهان را تهدید خواهد کرد.
فرونشست یک پدیده زیست محیطی به معنی نشست تدریجی و یا پایین رفتن ناگهانی سطح زمین به دلیل تراکم موارد زیرسطحی است؛ برداشت بیش از حد از آب‌های زیرزمینی ناشی از نیاز روزافزون به منابع آب که به دنبال توسعه جمعیت، صنعت و کشاورزی در حوضه آبریز زاینده رود رخ داده از دلایل اصلی فرونشست به شمار می‌رود.
استان اصفهان با بیش از ۲۲ هزار اثر تاریخی(یک هزار و ۹۴۰ اثر ملی و ۱۵ اثر ثبت جهانی) و افزون بر ۶۰۰ خانه تاریخی و جاذبه‌های مختلف طبیعی، فرهنگی، مذهبی و تفریحی در کانون توجه گردشگران قرار دارد.