یخچال خشتی یک سازه سنتی ایرانی است که برای تولید و نگهداری یخ در فصل‌های گرم سال استفاده می‌شده است. این سازه‌ها از خشت، گل، سنگ و چوب ساخته می‌شدند و طراحی هوشمندانه‌ای داشتند که به مردم کمک می‌کرد تا در تابستان به یخ دسترسی داشته باشند.

یخچال‌های خشتی معمولاً دارای چهار بخش اصلی حوض‌بند، انباره یخ، دیوارهای سایه‌انداز و گنبد بزرگ روی انباره بودند.

این سازه‌ها به گونه‌ای طراحی شده بودند که سرمای کافی برای نگهداری یخ فراهم شود و از ذوب شدن آن در روزهای گرم سال جلوگیری کند.

یخچال‌های خشتی با استفاده از اصول ساده فیزیکی و طراحی هوشمندانه کار می‌کردند.

 اولین مرحله برای راه اندازی یخچال‌های خشتی، جمع‌آوری یخ در زمستان بوده است؛ بدین صورت که آب در حوض‌بند یخچال، ریخته می‌شد و شب‌ها به دلیل سرمای هوا، یخ می‌بست.

این یخ‌ها سپس به انباره یخ که معمولاً زیرزمینی بود، منتقل می‌شد؛ این انباره‌ها به گونه‌ای طراحی شده بود که دمای داخلی آن پایین بماند. البته دیوارهای ضخیم خشتی و گنبد بزرگ روی انباره‌ها نیز به حفظ سرما کمک می‌کردند.

این یخچال‌ها دارای دیوارهای سایه‌انداز بودند که در اطراف یخچال ساخته می‌شدند تا سایه ایجاد کنند و از تابش مستقیم خورشید به انباره جلوگیری کنند.

یخچال‌های خشتی همچنین دارای تهویه طبیعی بودند به نحوی که طراحی آنها این گونه‌ بود که جریان هوای سرد به داخل و هوای گرم به بیرون هدایت می‌شد و به حفظ دمای پایین کمک می‌کرد.

یکی از این سیستم ساده و کارآمد که به مردم کمک می‌کرد در تابستان‌های گرم مناطق گرم و کویری مانند شهرهای استان یزد به یخ دسترسی داشته باشند، امروز در شهر میبد و در معرض دید عموم مردم و گردشگران قرار دارد.

یخچال خشتی میبد یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین یخچال‌های خشتی ایران است که در دوره صفویه ساخته شده و حدود ۴۰۰ سال قدمت دارد.

این یخچال که در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال شهر یزد واقع شده، به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

گنبد این یخچال، ارتفاعی حدود ۱۵ متر دارد و ضخامت دیوارهای آن در پایین‌ترین قسمت به ۲۴۰ سانتی‌متر نیز می‌رسد.

مخزن یخ این یخچال به شکل گودالی بزرگ با قطر دهانه حدود ۱۳ متر و عمق حدود ۵ متر، به گونه‌ای طراحی شده که یخ‌ها را برای مدتی طولانی نگهداری کند.

دیوارهای سایه‌انداز این یخچال هم با ضخامت دو متر و ارتفاع هشت متر ساخته شده‌اند تا از تابش مستقیم خورشید گرم این منطقه به مخزن، جلوگیری کنند.

دیوارهای شرقی و غربی و جنوبی این یخچال خشتی در زمستان، سایه‌سار سردی در محوطه شمالی یخچال فراهم می‌کرده به طوری که در شب‌های چله زمستان با انداختن آب قنات به حوض پهناور و کم عمق آن محوطه و تکرار این کار در شب‌های متوالی، قطعات بزرگ یخ ساخته می‌شده و پس از شکستن آنها، به مخزن یخ در زیر گنبد یخچال انتقال داده می‌شد.

‌یخ‌های انباشته شده در زیر گنبد خشتی بزرگ این یخچال ذخیره می‌شد تا در تابستان از آن برای استفاده کاروانیان و مردم بهره‌برداری شود.

یخچال خشتی میبد نه تنها به عنوان یک سازه مهندسی برجسته شناخته می‌شود بلکه نشان‌دهنده هنر و دانش پیشرفته ایرانیان در مدیریت منابع طبیعی و سازگاری با محیط زیست است. این یخچال‌ها به مردم کمک می‌کردند تا در تابستان‌های گرم به یخ دسترسی داشته باشند و از آن برای نگهداری مواد غذایی و خنک کردن نوشیدنی‌ها استفاده کنند.