امروزه اهمیت گیاهان دارویی و شناساندن نقش حیاتی آن ها در پیشبرد اهداف ملی، منطقه ای و جهانی برای تحقق سلامت، خودکفایی دارویی، ایجاد اشتغال و توسعه اقتصادی بر کسی پوشیده نیست. گیاهان دارویی به عنوان ذخایر و گنجینه های ژنتیکی کیانی می تواند بزرگ ترین ثروت ملی برای هر کشوری به عنوان یکی از تولیدات مهم در بخش کشاورزی محسوب شود.

گیاهان دارویی از ارزش خاصی در علوم زیستی، پزشکی و دام پزشکی به لحاظ پیشگیری و درمان بیماری برخوردار است، در سال های اخیر استفاده از گیاهان دارویی به دلیل اثبات اثرات مفید آن، ارزان بودن، نداشتن اثرات جانبی و همچنین سازگار بودن با محیط زیست و به خصوص نیاز آبی کم برای تولید آن  روزبه روز در حال افزایش است.

مهدی برقی دانشجوی کارشناسی ارشد رشته باغبانی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان است که توانسته با  تلاش خود، حمایت اساتید خود و امکاناتی که دانشگاه در اختیار او قرار داده  با تولید گیاهان دارویی در محیط دانشگاه علاوه بر کسب درآمد برای 11 نفر دیگر از هم دانشگاهی های خود فرصت شغلی ایجاد کرد.

خبرنگار ما با این دانشجوی کارآفرین گفت وگوی صمیمانه داشته که در ادامه می خوانید:

خودتون معرفی کنید و از موفقیت‌هاتون بگویید.

مهدی برقی ۲۲ ساله متولد تهران دانشجو مقطع کارشناسی ارشد رشته باغبانی، گرایش گیاهان دارویی در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان هستم.

در دوران کارشناسی در سال ۱۴۰۱ به عنوان دانشجوی برتر کارآفرین دانشگاه معرفی شدم، مدتی مدیر بوستان کسب و کار دانشجویی دانشگاه و مسئول سوله فرآوری گیاهان دارویی دانشگاه بودم، همچنین شاگرد اول دوره کارشناسی و رتبه ۹ کنکور ارشد باغبانی ورودی ۱۴۰۳ از موفقیت‌های دوران تحصیلی بنده است.

در چه حوزه‌ای فعالیت می‌کنید و هدفتون از انتخاب دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان چه بوده است؟

در حال حاضر در زمینه‌ تولید نشاء و پرورش گیاهان دارویی فعال هستم. دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان اولین دانشگاه علوم کشاورزی در کشور که از زیرساخت‌های خوبی بهرمند است و استان گلستان به خاطر تنوع اقلیمی، میکروکلیماها و اراضی زراعی وسیع، پتانسیل خوبی برای کشت و پرورش گیاهان دارد و شرایط خوبی برای پیشرفت افراد فعال در این حوزه رقم می‌زند.

از چه سالی شروع به فعالیت کردین و در حال حاضر برای چند نفر کارآفرینی کرده‌اید؟

قبل از ورود به دانشگاه در زمینه‌ تکثیر و پرورش گیاهان فعالیت داشتم ولی از سال ۱۴۰۱ به بعد روی گیاهان دارویی به صورت متمرکز شروع به کار کردم. اولین تجربه‌ کشت من داخل کرت‌های بوستان کارآفرینی دانشگاه بود؛ در حال حاضر با داشتن ۱۱ نیرو به صورت پاره وقت که در حوزه‌های کاشت، داشت و برداشت مشغول به کار هستند به تولید نشا مشغول هستیم.

کشور ما بیش از ۹ هزار گونه گیاهی دارد

چه تعداد گیاه دارویی شناخته شده است و تیم شما چه گیاهانی را پرورش می‌دهد؟

طبق آخرین مستنداتی که دکتر ولی الله مظفریان ملقب به ستون گیاهشناسی ایران منتشر کرده‌اند در طبیعت غنی کشور ما بیش از ۹ هزار گونه‌ی گیاهی به صورت بومی و خودرو رشد می‌کند که برای بیش از دو هزار گونه از این گیاهان خواص دارویی ثبت شده و در ردیف گیاهان دارویی و معطر شناخته شده‌اند البته باید به این نکته توجه کرد که تعداد کمی از آن‌ها قابلیت تجاری‌سازی دارند.

مجموعه ما بر روی پرورش گیاهانی چون بابونه‌ها، آویشن دنایی، زاتاریا (آویشن شیرازی)، علف‌لیمو، به‌لیمو، مریم‌گلی، نعنافلفلی، بادرنجبویه، مرزنجوش، سرخارگل و چند نوع دیگر از گیاهان دارویی مشغول به کار است.

چه مقدار سرمایه اولیه داشتین بعد از چه مدت به درآمد زایی رسیدین؟

سرمایه‌گذاری‌ها در بخش‌های مختلف متفاوت بوده؛ به طور مثال من سال اول برای کشت داخل زمین هفت میلیون تومان هزینه کردم و بعد از تقریباً چهار ماه اولین مرحله برداشت را داشتم و امسال برای تولید نشاء ۳۰ میلیون تومان هزینه شد که حدود سه ماه این فرآیند زمان می‌برد.

کشت گیاهان دارویی نیازمند مکانیزه شدن

در هر هکتار چقدر درآمد کسب می‌کنید؟

پارامترهای زیادی بر درآمد حاصل از کشت گیاهان دارویی اثرگذار هستند.

کشت گیاهان دارویی در کشور ما هنوز به طور کامل مکانیزه نشده و بخش زیادی از فعالیت‌ها دستی و توسط کارگران انجام می‌شود با در نظر گرفتن هزینه‌های کارگری، آبی یا دیم بودن کشت، نوع گیاه کشت شده، میزان و کیفیت آب در دسترس، بازار فروش و همه اموال اثرگذار بر سود حاصل از کشت میزان درآمد می‌تواند از ۵۰ تا ۳۰۰ میلیون تومان در هکتار متغیر باشد.

خودکفایی در کشت گیاهان دارویی مانع خروج ارز از کشور

گیاهان دارویی چه مزایایی دارند؟

پرورش علمی و اصولی گیاهان دارویی با راهبری کارشناسان خبره همراه با پیاده‌سازی تکنیک‌های (GAP) (Good agricultural practices) باعث ارتقاء اقتصاد، رفاه و سلامت مردم منطقه خواهد شد. از آنجایی که تقاضا برای محصولات طبیعی و ارگانیک در حال افزایش است بازار گیاهان دارویی هم رو به رشد است و می‌تواند درآمدزایی خوبی داشته باشد.

گیاهان دارویی در صنایع دارویی، صنایع غذایی، آرایشی بهداشتی، دمنوش، عطاری‌ها استفاده می‌شوند؛ باتوجه به اینکه نیاز به مواد خام استاندارد در این محصولات، روز به روز در حال افزایش است با تولید و کشت گیاهان دارویی می‌توان از تخریب منابع طبیعی و خروج ارز از کشور جلوگیری کرد.

قابلیت فرآوری، انبارداری و بازاررسانی تدریجی این گیاه سبب می‌شود که بتوان گیاه را در شرایط مناسب خشک و انبار کرد و در خارج از فصل با قیمت بالاتر در بازار فروش توزیع کرد مانند گل‌گاوزبان، همچنین کشت گیاهان دارویی باعث کاهش برداشت از طبیعت و پایداری و حفاظت از محیط زیست خواهد شد.

بازار هدف گیاهان دارویی کجاها هستند؟

کارگاه‌ها و کارخانه‌های فرآوری، عرقگیری، اسانس‌گیری و روغنکشی، صنایع غذایی، شرکت‌های تولید داروهای گیاهی، واسطه‌ها و عطاری‌ها از جمله بازار هدف این محصولات هستند

در این مسیر چه مواردی مورد نیاز است و باید به چه مواردی توجه کرد؟

پرورش گیاهان دارویی شامل یک زنجیره‌ی ارزش است. زنجیره‌ی ارزش یا «Value chain » به مجموعه‌ای از مراحل متوالی اطلاق می‌شود که برای ایجاد یک محصول نهایی، از طراحی اولیه تا رساندن به دست مشتری صورت می‌گیرد.

خِشت اول در این فرایند در اختیار داشتن ذخایر ژنتیکی و ژنتوتیپ‌های برتر از گیاهان مورد نظر است. در محصولات باغی و زراعی ارقام اصلاح شده‌ی زیادی در دسترس است ولی در حوزه گیاهان دارویی جای کار زیادی در زمینه‌ی اصلاح، بیوتکنولوژی و ثبت ارقام سازگار با شرایط اقلیمی هر منطقه وجود دارد. در وهله‌ی اول نشاء و نهال لیبل‌دار و بذر گواهی شده نیاز است که کشاورز بتواند بیشترین عملکرد کمی و کیفی را داشته باشد.

برنامه ریزی گام اول حلقه کشت و فرآوری گیاهان دارویی

در حلقه‌ کشت و فرآوری گیاهان دارویی اگر قبل از ترویج و گسترش کشت، برای فرآوری آن برنامه‌ریزی نشود و صنایع فرآوری به موازات افزایش سطح زیر کشت رشد نکند، عدم تعادل در نسبت عرضه و تقاضای محصول ایجاد شده و با کاهش قیمت و ضرر تولیدکننده مواجه خواهیم شد ولی در صورت ایجاد و توسعه‌ی صنایع تبدیلی در مناطقی که تمرکز کشت گیاهان دارویی را داریم نه تنها این اتفاق نمی‌افتد بلکه ارزش افزوده‌ی زیادی هم به ازای هر مرحله فرآوری و بسته‌بندی افزوده خواهد شد.

همچنین ورود جدی و همه جانبه‌ی فناوری و نوآوری در مراحل مختلف این زنجیره موجب تولید ثروت، حرکت چرخ صنعت و اشتغالزایی می‌شود. تولید فرآورده‌های نوآورانه باعث خلق ارزش و ارزآوری، افزایش بهره‌وری از منابع، کاهش ضایعات کشاورزی و اشتغالزایی خواهد شد.

لازم به ذکر است امکان‌سنجی و پهنه‌بندی با رویکرد استفاده صحیح از منابع آب و خاک کشور با استفاده از انتخاب گونه گیاهی مناسب و سازگار با شرایط اقلیمی و خاک منطقه، استعدادسنجی اراضی و تدوین الگوی کشت از ضروری‌ترین گام‌های کشت پایدار گیاهان دارویی می‌باشد.

در حلقه‌ی بازار و بازاریابی هم مانند کشت و پرورش، مطالعه، بررسی و تحلیل نیاز است. فرآورده‌های تولیدی گیاهان دارویی یا برای بازارهای داخلی هستند یا بازارهای خارجی. هر یک از این بازارها نیازها، مشخصات و استانداردهای خود را دارند و اگر بدون تحلیل جدی وارد بازار شویم این زنجیره تکمیل نخواهد شد. ورود تعاونی‌ها و تشکل‌های منسجم در زمینه‌ی تولید، انبارداری، بازاریابی و صادرات گیاهان دارویی هم به بهبود شرایط بازار این محصولات کمک خواهد کرد.

برای تولید گیاهان دارویی با چه چالش‌هایی روبرو هستید؟

در وهله اول به دنبال ارقام، واریته‌ها و توده‌هایی یکنواخت با عملکرد کمی بالا و همچنین درصد و کیفیت بالای ماده مؤثره هستیم که بتوانیم در اختیار کشاورزان بگذاریم.

در استان‌هایی که مراکز کشت گیاهان دارویی هستند یکی از نیازها وجود مراکز معتبر فروش نشاء استاندارد است تا کشاورز متضرر نشود. در سال‌های گذشته برای گیاهان مختلف از اسطوخودوس گرفته تا زیتون و نخل پیش آمده که کشاورز نهال را خریداری و کشت کرده و پس از چند سال متوجه شده که دارای تفرق صفات و عملکرد غیر تجاری هستند.

وجود تعاونی‌ها و میادین خرید و فروش از سطح دهیاری گرفته تا سطوح کشوری بازاریابی و فروش را تسهیل خواهد کرد همچنین وجود صنایع فرآوری و بسته‌بندی هم از پیش‌نیازهای کشت گیاهان دارویی است.

هدف از کشت گیاهان دارویی عملکرد اقتصادی است

چه توصیه‌هایی برای علاقمندان ورود به این حوزه دارید؟

اولین توصیه‌ام به آن‌ها این است که در قدم اول بازار فروش محصولاتشان را پیدا کنند و بعد سراغ کشت و کار بروند. سطح زیر کشت را متناسب با کشش بازار توسعه بدهند. هدف از کشت این گیاهان صرفاً ایجاد سبزینگی نیست بلکه عملکرد اقتصادی به همین منظور باید گونه‌ی گیاهی را انتخاب کنند که سازگار با اقلیم منطقه انتخاب شده باشد تا بتوانند با کمترین هزینه به رشد رویشی و زایشی گیاهان بپردازند.

گیاهان دارویی هم مانند بقیه گیاهان برای افزایش عملکرد محصول نیاز به تغذیه و مدیریت آفات و بیماری دارند. از آنجایی که استفاده از کود و سموم در تولید این محصولات سلامت محور حساسیت بالاتری دارد، از دانش، مهارت و تجربه‌ی کارشناسان و پیشروهای این حوزه باید مشاوره بگیرند همچنین برای ایجاد ارزش افزوده و توسعه‌ی بازار فروش برای فرآوری نیز باید برنامه داشته باشند.

برای کسانی که می‌خواهند اولین تجربه کشت را داشته باشند سرمایه‌گذاری سنگین نیاز نیست. از یک زمین چند صد متری شروع و به مرور زمان آن را توسعه دهند.

استان گلستان را در این حوزه چگونه ارزیابی می‌کند؟

استان گلستان به خاطر تنوع اقلیمی، وجود میکروکلیماها، بارش خوب نسبت به دیگر استان‌ها و اراضی کشاورزی وسیع، پتانسیل بالایی برای کشت تعداد زیادی از گونه‌های گیاهان دارویی دارد.

در کدام مناطق استان چه گیاهانی کشت می‌شود؟

در زمین‌های لب‌شور نزدیک مناطق ساحلی گلرنگ، در نواحی پایین دست زیره سبز و سیاهدانه به صورت دیم، در بالا دست گل محمدی، در اراضی شیب‌دار اسطوخودوس و رزماری کشت می‌شود. همچنین گیاهان دارویی دیگری همچون زعفران، به‌لیمو، نعنافلفلی، آویشن باغی، مریم گلی، بابونه، سرخارگل، بادرنجبویه و رازیانه هم در استان کشت می‌شود.