پنجم مهرماه جاری خبرگزاری صدا و سیمای گیلان، از اهدای چند قلم شی تاریخی از سوی یک شهروند خیر گیلانی به موزه رشت خبر داد. اشیایی که به گفته مسئول امور موزه‌های گیلان، مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است.

میثم نوائیان، مدیر امور موزه‌های گیلان ضمن تقدیر از این شهروند فرهنگ‌دوست در اهدای اشیاء تاریخی گفت: ۳۸ قلم شی تاریخی از طرف شهرام صفری، به موزه رشت اهدا شد که شامل چند سرنیزه، سر پیکان و خنجر از جنس مفرغ است و طی بررسی‌های انجام شده، مشخص شد قدمت این اشیا، به هزاره اول قبل از میلاد می‌رسد.

به سراغ این خیر فرهنگی رفتیم تا درباره چگونگی پیدا شدن این اشیا بیشتر بدانیم. شهرام صفری در گفت‌وگو با ایسنا، روایت جالبی از اشیائی تعریف کرد که یابنده ابتدا تصور می‌کرده، آهن قراضه‌هایی را در رودخانه پیدا کرده است.

این شهروند وظیفه شناس، در این باره ادامه داد: به جمع‌آوری اشیای قدیمی علاقه‌مند هستم و آنها را در مجموعه‌ای گردآوری می‌کنم. ۱۲سال پیش، فردی که کارش جمع‌آوری ضایعات و پسماندهای بازیافتی است، مقداری ابزارهای آهنی برایم آورد که در زمان خرید متوجه قدمت آن شدم و بررسی اولیه این اشیا که ابزارهای جنگی است، نشان داد مربوط به دوره مفرغ است. مدت‌ها بود که تصمیم داشتم این ابزارها را به موزه رشت اهدا کنم و پس از بررسی اشیاء یافت شده توسط میثم نوائیان، مسئول امور موزه‌های گیلان که خود باستان‌شناس است، تایید کرد که این اشیا قدمت تاریخی زیادی دارد و مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است.

صفری گفت: عجیب‌تر از قدمت این اشیاء، محلی است که این ابزارها پیدا شده و منطقا با تاریخ ساخت این ابزار دوره مفرغ همخوانی ندارد. می‌دانیم که جلگه گیلان به‌خاطر بالا بودن آب و ازدیاد حشرات تا قرن‌ها قابل زیست نبوده و عمدۀ محوطه‌های تاریخی در کوهستان‌های گیلان مستقر است. این اشیا در رودخانۀ گوهررود و نزدیک به «پیربازار» یافت شده است و می‌دانیم که بندرپیربازار در دوره صفویه بیشترین رونق را داشت.

وی اضافه کرد: دلیل اصلی برای اهدای این اشیا، کشف همین حقیقت است و در زمان اهدا نیز تاکید کردم که اهداء این اشیا مشروط به بررسی و گمانه زنی‌های تاریخی و باستان شناسی در محل کشف باشد. ولی از آن زمان تاکنون مدیران میراث فرهنگی یا موزه‌ها حتی برای بازدید میدانی از محل یافت شده نیز اقدامی نکرده‌اند.

میثم نوائیان در این باره اعتقاد دارد که این اشیا از جای دیگری به این نقطه از رشت آورده شده و در قدمت آن تردیدی نیست و همانطور که در گورهای سلاطین آماردها در تپه‌های مارلیک اشیایی پیدا شده که قدمت بیشتری از سکونت آماردها دارند.

اما آنچه در پس انتشار این خبر مغفول مانده، موضوع نقش حیاتی آبراه تاریخی پیربازار است که خبرگزاری صدا و سیما به راحتی از کنار آن گذشته و یابنده اشیا نیز تاکید بر نقش این آبراه تاریخی داشته است. آبراهی که اشیایی در خود پنهان داشته که شاید قرار بوده از کشور خارج شود اما در چه دوره‌ای؟ و توسط چه کسانی؟ سوالی که تاکنون بی پاسخ مانده است و باید دید میراث فرهنگی چه زمانی قرار است به قول خود مبنی بر بررسی‌های باستان‌شناسی وفا کند؟

بندر پیربازار، پیش از احداث جاده رشت به انزلی، نقش تعیین کننده‌ای در حمل کالا و بار و مسافر به سمت بندرانزلی داشته است. در واقع کالاهای بارگیری شده به وسیله کرجی‌ها از آبراه تاریخی پیربازار به سمت انزلی رفته و از آنجا سوار بر کشتی شده و به اروپا می‌رفت.

این آبراه، در نبرد تاریخی پیله داربن(خرداد۱۱۸۳ خورشیدی) و شکست قوای روسیه از نیروهای مردمی به رهبری موسی منجم باشی نیز نقش مؤثری داشته است. آبراه پیربازار، روزگاری مهم‌ترین راه ارتباطی بین رشت و انزلی بود. آبراهی با عمق زیاد که به تالاب انزلی متصل می‌شد و کرجی بانان، کالا و مسافر را از انزلی به رشت می‌آوردند. شاهان قاجار برای سفر به اروپا از همین آبراه به انزلی رفته و سوار بر کشتی می‌شدند.

«پیربازار» مهمترین بندر رشت بود. نام قدیم آن، «پره بازار» بود. بعدها نامش به «پیله بازار» (بازار بزرگ) و «پیربازار» تغییر یافت. آبراه پیربازار، به دلیل کاهش دبی آب و احداث راه رشت به خمام و انزلی، نقش گذشته خود را از دست داده است. مهم‌ترین حادثه‌ای که در حوالی پیربازار رخ داد، دفاع جانانه مردم گیلان در مقابل تجاوز روسیه بود. به نحوی که ژنرال روسیه که آرزوی فتح رشت و تهران را در سر داشت از راه انزلی پا به فرار گذاشت(نک، نبرد پیله داربن، فریدون واحدی‌پور).

دکتر عباس پناهی، پژوهشگر و مورخ درباره موقعیت رشت و بندرپیربازار اینگونه توضیح می‌دهد: تا پیش از صفویه، گیلان به دو محدودۀ جغرافیایی «بیه‌پیش» و «بیه‌پس» (دو سوی شرق و غرب سپیدرود) تقسیم شده و توسط حاکمان محلی(کیائیان در شرق و آل اسحاق در غرب) اداره می‌شد.

این پژوهشگر بر این عقیده است که ۳ خاندان محلی در گیلان داشته‌ایم و علاوه بر حکومت‌های شرق و غرب، شاهد حکومت محلی «تجاسبی» در رشت (اوایل سده هشتم تا نیمه دوم سده ۹) هم بوده‌اند و کیائیان به حکومت تجاسبیان رشت پایان می‌دهند. در سال۹۸۰ قمری «جمشیدشاه بیه‌پسی» بعد از یک نبرد بسیار خونین، «کارکیا خان‌ احمدخان دوم» را شکست می‌دهد و لاهیجان مرکز حکومت کیائیان را تصرف می‌کند و پس از آن کل سرزمین دارالمرز به مرکزیت رشت اداره می‌شود. ولی از آنجاکه بیشتر منابع مکتوب تاریخی، مربوط به دورۀ صفوی است، به تاریخ رشت، پیش از دوره صفوی کمتر توجه شده است.

به‌طور نمونه، مؤلف «بستان‌ الریاحه» می‌نویسد: «رشت در لغت فرس به معنی خاکروب است. عرفا نام شهری است بزرگ و بندری سترگ که دارالملک گیلان یا جیلان است.» و یا کاتِف، بازرگان روس در مشاهداتش رشت را قصبه‌ای در کنار قلعه توصیف کرده است.

یاسنت لوئی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، می‌نویسد: «دارالمرز به تمامی منطقه ساحلی دریای کاسپین از آستارا تا گرگان هم اطلاق می‌شود. از زمانی که سلسله تجاسبی در این منطقه حکومت می‌کردند و رشت را پایتخت قرار دادند تا زمان نادر، این وضعیت دوام داشت».

در زمان شاه‌ عباس‌اول صفوی، رشت به عنوان مرکز گیلان انتخاب و گیلان ضمیمه دولت مرکزی می‌شود. تجارت پرسود ابریشم گیلان، مهمترین عامل توجه سلسله صفویه به گیلان بود. گیلان در این دوره املاک خالصه شاهان صفوی می‌شود و این مسئله بعدها نقش مهمی در نارضایتی مردم گیلان و ایجاد جنبش‌های دهقانی را فراهم می‌آورد.

پس از سقوط سلسله صفویه به وسیله محمود افغان، گیلان توسط روس‌ها اشغال می‌شود. عباس پناهی در این زمینه می‌گوید: روس‌ها به اهمیت کلیدی رشت در توسعه تجارت خارجی واقف بودند. در این زمان نه تنها رشت به عنوان راه ارتباطی و بازرگانی ایران از طریق بندرانزلی به روسیه و کشورهای اروپایی تبدیل شد، بلکه تا زمان انقلاب اکتبر و ظهور بلشویک‌ها، رشت «دروازه اروپا» بود.

از سدۀ هفتم هجری که خاندان تجاسبی در این منطقه حکومت و رشت را پایتخت خود قرار دادند، نقش آبراه «پیر بازار» در بازرگانی پررنگ‌تر شد و این پهنه که راه ارتباطی بین رشت - تولم ـ گسکرات محسوب می‌شد، مورد توجه قرار گرفت. تا آن زمان تنها از مسیر رودخانه استفاده می‌شد و نامی از پیربازار نیست. اما در اوایل قرن دهم هجری نقش بندرگاهی پیربازار بیشتر مورد توجه قرار می‌گیرد و کالاهای بازرگانی که از بندرهای روسیه به پیر بازار می‌رسید، به رشت منتقل و از آنجا به قزوین، زنجان، همدان، تهران و مازندران ارسال می‌گردد. در این مسیر ارتباطی، سالیانه بیش از ۲۰ هزار نفر به روسیه و کشورهای دیگر سفر می‌کردند.

ارتباط رشت با بندرانزلی و سپس روسیه و کشورهای اروپایی این شهر را به انبار کالاهای وارداتی از روسیه و اروپا به ایران تبدیل کرد. در نتیجه، رشت به یکی از پردرآمدترین شهرهای گیلان تبدیل شد. پس از مطرح شدن رشت به عنوان بازارِ مهم تجارت ابریشم، بسیاری از تُجّار ایرانی، روسی، ارمنی و یونانی برای خرید ابریشم به رشت می‌آمدند.

اینکه اشیاء یافت شده در حوالی آبراه تاریخی پیربازار، مربوط به هزاره اول قبل از میلاد است، شکی نیست و کارکرد این آبراه در قرن دهم، ثابت می‌کند که این اشیاء تاریخی از نقطه دیگری به این محدوده آورده شده است و چه بسا تجار و یا حتی در نبرد پیله داربن قوای مردمی آن را پنهان کرده باشند. فرآیندی که می‌باید کارشناسان باستان شناسی با بررسی محل پیدا شدن اشیا، پاسخ دهند.